در حرکت به سمت یک توافق هسته ای جدید

نویسنده: وُلکِر پِرتز (رئیس موسسه آلمانی امور امنیتی و بین المللی در برلین)

دیپلماسی ایرانی: تصمیم ماه ژانویه ایران به عقب نشینی بیشتر از تعهدات برجامی، یک پاسخ مستقیم به اقدام ایالات متحده به ترور سردار قاسم سلیمانی، رهبر نیروی قدس ایران، نبود. اما هر دو تحول که به فاصله چند روز از یکدیگر رخ داد، نشان دهنده تشدید تنش ها بین ایران و ایالات متحده بود که از تابستان سال 2019 وارد سطح دیگری شده. این مساله باید در هرگونه تلاشی برای محافظت از ماهیت توافق هسته ای سال 2015 موسوم به برجام مورد توجه قرار بگیرد.

ایران اعلام کرد که با این «پنجمین و آخرین» قدم در عقب نشینی تدریجی از تعهدات برجامی، دیگر به مفاد توافق هسته ای در رابطه با سانتریفیوژها و غنی سازی اورانیوم پایبند نخواهد بود. ایران در عین حال اعلام کرده این فاز و فازهای قبلی عقب نشینی از برجام یک مساله قابل برگشت است و همچنین، قصد ندارد بازرسی های آژانس بین المللی انرژی اتمی از تاسیسات هسته ای کشور را محدود کند. اما دولت های اروپایی می گویند که آخرین گام ایران نقض شدید توافق بوده است. آلمان، فرانسه، بریتانیا، سه کشور اروپایی امضاکننده برجام موسوم به «ای3»، پس از هشدار به ایران در پی گام پیشین در عقب نشینی از تعهدات برجامی در نوامبر 2019، اکنون مکانیزم حل اختلاف در برجام را به اجرا گذاشته اند که هدف از آن رسیدگی به موارد احتمالی نقض توافق است.

طبق مکانیزم حل اختلاف در برجام، امضا کنندگان باقی مانده در توافق پس از خروج ایالات متحده در سال 2018، یعنی ای3، روسیه، چین و ایران، دست کم 30 روز فرصت دارند تا اختلافات میان خودشان را حل و فصل کنند و اگر نتوانند بر سر راه حل اساسی یا تمدید این مهلت به توافق برسند، هر یک از امضا کنندگان می توانند مساله اختلاف را به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع دهند. آنگاه شورای امنیت یک ماه فرصت خواهد داشت تا به قطعنامه مربوط به تمدید تعلیق تحریم های بین المللی علیه ایران که از زمان حصول برجام در سال 2016 به اجرا در آمده است، رای دهد و از آنجا که دولت دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده، قطعا از حق وتو برای مسدود کردن این قطعنامه استفاده می کند، رسیدن اختلاف به شورای امنیت به معنای محکوم کردن برجام به اعدام خواهد بود.

با این حال، اگر ای3، روسیه، چین، ایران و اتحادیه اروپا از مکانیزم حل اختلاف در برجام برای هدف حقیقی آن استفاده کنند، لزوما چنین اتفاقی رخ نخواهد داد. هیچکدام از آنها خواستار پایان برجام نیستند. اما هنوز معلوم نیست که آیا امکان نجات توافق پیش از انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده در ماه نوامبر وجود دارد یا خیر؛ و تقریبا با اطمینان می توان گفت که برجام دوره دوم ریاست جمهوری ترامپ را دوام نخواهد آورد. درک این مساله به تدریج سبب ایجاد نوعی اجماع در میان امضاکنندگان اروپایی برجام و دیگران درباره این مساله شده که باید یک سری مناسبات پسابرجامی مدنظر قرار بگیرند. اگرچه بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا، «توافق ترامپ» با ایران را خواستار شده، اما رهبران ای3 مشترکا از لزوم تعریف «چارچوب بلند مدت برای برنامه هسته ای ایران» سخن گفته اند.

پویایی فعلی در منطقه می تواند فرصت لازم برای مذاکرات سازنده بر سر چنین چارچوبی را فراهم آورد. تشدید استراتژیک تنش ها از تابستان گذشته به ویژه حملات ماه سپتامبر به تاسیسات نفتی سعودی و ترور سردار سلیمانی در ماه ژانویه نشان دادند که رویارویی نظامی تا چه اندازه می تواند نزدیک باشد. در نتیجه، کشورهای حاشیه خلیج فارس که پیشتر ترامپ را به موضع گیری سختگیرانه علیه ایران ترغیب کرده بودند، صریحا کاهش تنش ها را خواستار شدند. به علاوه، گروه های مختلفی که پیشتر از مذاکره خودداری می کردند نیز مشغول گفت و گو شده اند یا دست کم به آمادگی لازم برای انجام این کار رسیدند: امارات متحده عربی با ایران، سعودی ها با حوثی ها در یمن و با قطر، و سعودی ها و ایرانی ها با یکدیگر. ماه اوت گذشته در زمان اجلاس گروه 7 حتی به نظر می رسید که ترامپ و ایران هم برای نوعی تعامل دیپلماتیک آماده هستند. با این حال، محافظه کاران و اصول گرایان در تهران و واشنگتن مانع پیشروی های بیشتر شدند و مسیر سوئیس متعاقبا به تبادل زندانی بین ایران و آمریکا انجامید که نشان داد با کمک دوستان یا شرکا، درک اساسی دو جانبه امکان پذیر است. ترامپ حتی به دلیل «مذاکرات بسیار منصفانه» از ایران تشکر کرد و آن را «پیش درآمدی برای اقدامات بعدی» خواند.

دولت های اروپایی باید به تلاش برای تسهیل گفت و گوهای مستقیم بین ایالات متحده و ایران ادامه دهند. در عین حال، باید از مکانیزم حل اختلاف در برجام برای بحث درباره اقدامات فوری در کاهش تنش ها و همچنین کشف مسیرهای محتمل به سمت یک توافق متعاقب برجام یا جایگزینی برای آن در صورت فروپاشی، استفاده کنند. 

لازم است در این مباحثات به چگونگی تحقق پیشنهاد فرانسه که در ابتدا مورد تایید ترامپ نیز قرار گرفته بود مبنی بر تخصیص یک خط اعتباری اروپایی برای کمک به تسهیل فشار اقتصادی ایران، و همچنین چگونگی غلبه بر مقاومت فعلی ایالات متحده در برابر این ایده پرداخته شود. ایران می تواند با عمل به برخی از تعهدات برجامی که اخیرا از آنها عقب نشینی کرده، از چنین اقدامی پشتیبانی کند. در مذاکرات گسترده تر می شود بر خطوط زمانی و تدابیر محدودیت های داوطلبانه فعالیت های هسته ای ایران پس از انقضای «بندهای غروب برجام» متمرکز شد. ایالات متحده نیز نهایتا باید بخشی از هر گونه توافق جدید باشد و ایران به ضمانت مبنی بر لغو تحریم ها توسط دولت آتی ایالات متحده نیاز دارد. تصویب هر گونه توافقی توسط کنگره برخلاف کاری که دولت باراک اوباما درباره برجام انجام نداد، می تواند توافق را مستحکم تر کند. این امر مستلزم رسیدگی به نگرانی های عمده قانون گذاران آمریکایی مانند دوام تعهدات ایران است که مقامات ایرانی گفته اند در صورت تحقق برخی شرایط دیگر به ویژه «آتش بس اقتصادی» آماده مذاکره بر سر آن هستند. لازم به ذکر است که هر گونه توافقی با ایران باید همچنان مبتنی بر مساله کنترل تسلیحاتی باشد و بهتر است به دیگر موضوعات مربوط به حاکمیت ارضی، امنیت و ایمنی مانند استفاده از و مسلح کردن گروه های شبه نظامی متحد، گسترش برنامه موشکی یا ایمنی آبراهه ها در چارچوب منطقه ای مورد بررسی قرار بگیرند.

با توجه به تمایل اکثر بازیگران منطقه ای به کاهش تنش ها، احتمالا اکنون زمان مناسبی برای پیشروی فراتر از مذاکرات دو جانبه و آغاز یک کنفرانس منطقه ای برای اعتمادسازی و ایجاد امنیت و همکاری است. چنین روندی می تواند مذاکرات هسته ای جدید و احتمالا طولانی بین ایران و قدرت های مهم بین المللی را تقویت و احتمالا طولانی تر کند.

منبع: پراجکت سیندیکت / مترجم: طلا تسلیمی