بنادر دوقم و صلاله ویترین عمان در نظم ژئوپلیتیک منطقه ای است

نویسنده: شهره پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

دیپلماسی ایرانی: ایالات متحده و عمان در روز 24 مارس 2019 توافق نامه ای امضا کردند که با تاکید بر تعهد دو طرف بر پیشبرد اهداف امنیتی مشترک امکان دسترسی کشتی های نیروی دریایی آمریکا به دو بندر دوقم و صلاله در دریای عرب را فراهم می کند. 

این توافق از یک سو برای عمان یک پیروزی دیپلماتیک است زیرا با حمایت ایالات متحده در راستای سیاستهای بی طرفانه مبنی بر خط مشی "دوستان همه، دشمن هیچ کس" پناهگاه امن تری برای خود و منطقه خواهد بود و از سوی دیگر برای ایالات متحده دسترسی به بنادر عمانی می تواند با افزایش پتانسیل مانور استراتژیک در تعادل منطقه خلیج فارس و توانایی شکل دهی روابط ژئوپولیتیک جدیدتری همراه باشد. 

کشور عمان در شرق شبه جزیره عربستان و در همسایگی با امارات عربی متحده، یمن و عربستان بوده و دارای سواحلی در دریای عمان از سمت شمال و در دریای عرب از سوی شرق است. عمان با قرارگیری در جنوب تنگه هرمز و دارا بودن مرز دریایی با ایران از موقعیت ژئوپلیتیک خاصی برخوردار است و قرارگیری بنادر دوقم و صلاله در نزدیکی ایران، یمن و کشورهای شمال آفریقا موجب اشراف ایالات متحده بر این سه نقطه مهم امنیتی می شود. به نظر می رسد موقعیت جغرافیایی عمان بیشترین نقش را در تدوین توافقنامه میان دو کشور ایفا کرده است که می توان از چند جنبه بدان پرداخت:

به لحاظ اقتصادی عمان با توجه به موقعیت استراتژیک بنادر دوقم به عنوان یک بندر صنعتی "industrial port” و صلاله به عنوان یک بندر بزرگ کانتینری  “sea port”در حال راه اندازی پروژه های توسعه ای کلان است. پروژه هایی که با هدف تبدیل این بنادر به قطب صنعتی و لجستیک منطقه ای و کشتیرانی و تبدیل شدن به یک بازیگر کلیدی در صنعت حمل و نقل جهانی دنبال می شوند. بندر دوقم با وسعت حدود 1800 کیلومتر مربع هم اندازه هنگ کنگ مانند یک آهنربای جدید پروژه های اقتصادی را در قرن بیست و یکم به خود جذب کرده و در چند سال آینده یک بندر آزاد و موتور رشد صنعتی عمان خواهد بود. بنادر دوقم و صلاله با توانایی تبدیل شدن به یک هاب تجاری در اقتصاد بین المللی پتانسیل رقابت با بندر جبل علی در دبی را دارند و موقعیت این دو بندر برای سرمایه گذاران خارجی جذاب است و شرکت های چینی قصد دارند تا 10.7 میلیارد دلار در بندر دوقم سرمایه گذاری کنند که شامل تاسیسات نفتی، خطوط لوله و ترمینال های نفتی خواهد بود. عمان همچنین از هر گونه سرمایه گذاری خارجی برای توسعه صنایع غیر نفتی خود برای رسیدن به توسعه با عنوان "عمان 2040" استقبال می کند. ابتکار "یک جاده -یک کمربند" از سوی کشور چین یک فرصت واقعی برای دستیابی به این هدف مسقط است. اما توافق میان امریکا و عمان می تواند موقعیت ایالات متحده در منطقه را در یک رقابت جهانی با چین برای نفوذ تجاری ارتقا بخشد.

با دید امنیتی عمان از طریق موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد بنادر دوقم و صلاله می تواند به کشورهای خلیج فارس کمک کند تا در صورت بروز هر گونه بحران قادر باشند نفت و گاز و کالاهای غیر نفتی خود را بدون نیاز به گذر از تنگه هرمز به فروش برسانند و از ایمن بودن محموله های خود اطمینان حاصل کنند. درحالی که عربستان سعودی با دارا بودن سواحل دریای سرخ و امارات متحده عربی با سواحل فجیره در خارج از تنگه هرمز وایستگی کمتری به تنگه دارند، بحرین، کویت و قطر برای فروش نفت خود به طور کامل وابسته به تنگه هرمز هستند. این بنادر عمانی می توانند از شدت وابستگی صادرات نفت از طریق تنگه هرمز خصوصا هنگام تهدید ایران در انسداد تنگه در مقابله با اقدامات خصمانه ایالات متحده در محدود کردن صادرات نفت و یا به دلیل تنش با کشورهای حاشیه خلیج از جمله عربستان سعودی بکاهند. نکته آن که انتقال 30 درصد نفت خام حمل شده توسط دریا به بازارهای جهانی از طریق تنگه هرمز صورت می گیرد. 

از دیگر مزایای بهره گیری از بنادر عمانی گسترش سیستم جاده ای است که صلاله را به همسایگان منطقه ای متصل کرده و سهولت دسترسی به بنادر کشورهای دیگر خاورمیانه را موجب می شود. صلاله همچنین دارای یک ایستگاه عمده برای راه آهن در حال تحول عمان است که می تواند نقش مهمی در تجارت و حمل و نقل منطقه ای داشته باشد. از این رو توافق میان امریکا و عمان می تواند به واشنگتن این امکان را بدهد تا فشار بیشتری بر ایران به عنوان قدرت برتر دریایی خلیج فارس اعمال کند. قرارگیری بنادر عمانی دوقم و صلاله در بیرون از تنگه استراتژیک هرمز و آمادگی برای هرگونه تعهدات مربوط به تجارت در توافق یاد شده می تواند تهدیدات ایران مبنی بر بستن تنگه هرمز را کم اثرتر کند. 

از جنبه نظامی عمان به لحاظ استراتژیک با اشراف بر تنگه هرمز، دریای عمان و دریای عربی موقعیت مناسبی در جنگ احتمالی در منطقه خلیج فارس خواهد داشت و با توجه به ملاحظات تاکتیکی از زمینه های بهتری در استفاده از کشتی های جنگی در درگیری های منطقه ای برخوردار است. توافقنامه میان ایالات متحده و عمان نه تنها امکان استفاده از تسهیلات دریایی بیشتر را برای ایالات متحده در منطقه فراهم می کند بلکه به دسترسی نظامی ارتش آمریکا به منطقه وسیع تر از طریق اتصال بنادر عمان به شبکه جاده ای در ارتباط با دیگر کشورهای عربی جنوب خلیج فارس کمک می کند. ایالات متحده دارای تعدادی پایگاه نظامی در خلیج فارس است که بزرگترین آن در قطر با حدود ده هزار سرباز است. 

اگر چه مانور مشترک نظامی ایالات متحده و عمان تنها چند روز پس از امضای توافقنامه جدید حاوی پیام تعهد دو کشور به ارتقاء اهداف امنیتی متقابل بوده است اما بدون شک نمی توان اهداف نظامی در ارتباط با ایران را در معادلات جدید میان امریکا و عمان نادیده گرفت. زیرا در صورت افزایش اصطکاک میان واشنگتن و تهران و امکان بروز درگیری های مسلحانه در داخل خلیج فارس واکنش ها از سوی ایالات متحده در قبال استراتژی جنگ نامتقارن دریایی و قایق های تندروی راکت انداز ایران با مشکل روبه رو خواهد شد. این در حالی است که ارتش ایالات متحده در خارج از تنگه و در آبهای عمیق تر با دسترسی به امکانات و بندرهای عمان فرصت بهتری را برای مقابله با عملیات نظامی احتمالی ایران در اختیار داشته و همزمان شرایط بهتری نسبت به خلیج فارس برای مانور دریایی آمریکا فراهم خواهد بود. همچنین این توافق نامه گزینه های نظامی بیشتری را در اختیار ایالات متحده در رویارویی با هر نوع بحران نظامی در منطقه خواهد گذاشت.

در مجموع با توجه بر تاکید بر اهداف امنیتی مشترک، این توافقنامه برای عمان که یک منشور اقتصادی همراه با توسعه بنادر را مورد هدف قرار داده اطمینان از امنیت مورد نیاز را به ارمغان خواهد آورد و برای ایالات متحده متضمن ادامه حضور در منطقه با حفظ تعهد بر حمایت از متحدان منطقه ای از طریق دریا، خشکی و هوا همراه با دوری از تنش های احتمالی با ایران در داخل خلیج فارس خواهد بود. شاید بتوان به بنادر دوقم و صلاله به عنوان ویترین عمان در نظم ژئوپلیتیک منطقه ای نگاه کرد.