چرا سعودی ها دستپاچه شده اند؟

دیپلماسی ایرانی: همانگونه که باراک اوباما، رئیس جمهور آمریکا باید در جریان سفر اخیراش به عربستان سعودی دریافته باشد، این روزها تقریبا در هر اقدامی که پادشاه عربستان انجام می دهد، نوعی دستپاچگی به چشم می خورد. از صرفنظر عربستان برای کرسی دایم شورای امنیت سازمان ملل گرفته تا قد علم کردن در بحران سوریه ، تنش در روابط با قطر، تعطیل کردن دفتر الجزیره در ریاض، ممنوعیت کتاب های محمود درویش و البته مخالفت با دیپلماسی در قبال ایران و چشم انداز بهبود روابط ایران و غرب این اضطراب نمایان است.

مخالفت ریاض با مذاکرات هسته ای ایران در مفهوم وسیع تر رقابت ایران – عربستان و شیعه و سنی قابل درک است. در نتیجه واکنش منفی سعودی ها قابل پیش بینی بود. بدون تردید، در حالی که رقیب منطقه ای ریاض در جهت خلاص شدن از شر تحریم ها گام بر می دارد و به سوی از سرگیری روابط با آمریکا حرکت می کند، آل سعود منفعل باقی نمی ماند، چرا که این تحولات برای منافع سعودی ها هزینه دارد.  

البته شدت واکنش ریاض نباید تنها با نارضایتی این پادشاهی از پیشرفت های دیپلماتیک تهران، شرح داده شود. در واقع، گشایش بی سابقه بین ایران و آمریکا تنها نوک کوخ یخی است که در فهرست بلند بالای نگرانی های ریاض قابل مشاهده است. روندهای ژئوپولتیکی عظیم یک دهه اخیر به نحوی پیش رفته که در تضاد با منافع سعودی ها قرار دارد. این ترکیب این عوامل است که علاوه بر نارضایتی عربستان از دیپلماسی ایران و آمریکا رفتار آل سعود را توجیه می کند.

با نیم نگاهی به تحولات اخیر می توان دریافت که نخست ایالات متحده به طور قابل ملاحظه ای در تولید نفت و کاهش وابستگی به نفت عربستان پیشرفت داشته است. با افزایش تولید نفت شیل، تولید نفت خام آمریکا به رکوردی در سال های اخیر رسیده است. سال گذشته تولید نفت آمریکا 15 درصد افزایش یافت که بیشترین میزان رشد سالیانه در 20 سال اخیر به شمار می رود. به گزارش آژانس بین المللی انرژی، ایالات متحده تا سال 2015 از عربستان سعودی به عنوان تولید کننده شماره یک نفت در جهان، سبقت می گیرد.

البته خط مشی رسمی عربستان این است که اوپک در گذشته نیز از افزایش تولید کشورهای خارج از این کارتل نفتی جان سالم به در برده و به همین دلیل سعودی ها در مورد افزایش تولید نفت آمریکا نگرانی ندارند. اما برخی چهره های مهم در عربستان سعودی با این نگرش موافق نیستند و به کاهش وابستگی آمریکا به نفت عربستان به عنوان یک تهدید غیر قابل اجتناب اشاره می کنند.

در واقع قرار داشتن در جایگاه بزرگترین تولید کننده نفت در جهان به عربستان سعودی این امکان را داده است که از نفوذ سیاسی حیاتی برخوردار باشد. افزایش تولید آمریکا یک تهدید استراتژیک مستقیم برای این نفوذ است و این موضوعی است که برهی در عربستان بر آن تاکید دارند.

دوم اینکه، خیزش های عربی – و واکنش دولت اوباما به آنها- ریاض و واشینگتن را از هم دور تر کرده است. عربستان سعودی  مخالف تظاهرات ضد مبارک در مصر بود و از اینکه اوباما نگاهان در کنار معترضان در میدان تحریر قرار گرفت، نگران شد. برای دهه ها، درک مشترکی بین ایالات متحده و متحدان عرب اش وجود داشته است: حکومت های مطلقه عربی به ثبات منطقه و بازار نفت کمک می کردند و در مقابل آمریکا از این کشورها و رژیم های آنها حفاظت می کرد.

اما از زمان بهار عربی، دیدگاه مشترک در خاورمیانه - نه تنها در عربستان- این است که آمریکا به این ساختار خیانت کرده و متحدان خود را ترک کرده است. اما از نقطه نظر آمریکا، دولت اوباما آنچه که روی دیوار خیابان های منطقه نوشته شده را مشاهده کرده است: اغلب حکومت های مطلقه در کشورهای عربی به پایان عمر خود نزدیک شده اند و تمایل فزاینده مردم برای دستیابی به حقوق خود و آزادی روندی توجیه پذیر و غیر قابل توقف است.

واقعیت جدید این است که آمریکا باوجود خرید گسترده تسلیحات از سوی ریاض، در صورت رسیدن بهار عربی به عربستان به کمک آل سعود نمی رود. به همین دلیل آل سعود به دنبال اطمینان از بقای خود است.

سوم اینکه، بحران وراثت و جانشینی در عربستان سعودی پدید آمده و خاندان سعودی پیر شده است. آن هم در شرایطی که عربستان هم با بهار عربی مواجه است، هم تنش های شیعه سنی در استان های شرقی و همچنین چشم انداز نامطمئن چتر حمایتی آمریکا.

چهارم اینکه آمریکا این روز ها در حال حرکت به سوی شرق است. واقعیت این است که اوباما می خواهد حضور نظامی خود در خاورمیانه را کاهش دهد و در درگیری های نظامی بیشتر در این منطقه گرفتار نشود. از نظر برخی در ریاض و تل آویو، دولت اوباما از به دوش کشیدن مسئولیت حفظ نظام منظقه ای صرفنظر کرده و می خواهد متحدان اش را با سرنوشت شان تنها بگذارد.

از نظر واشینگتن، چالش استراتژیک واقعی برای آمریکا از سوی آسیا پدید می آید، نه خاورمیانه. مداخله نظامی بیشتر در جهان عرب تنها توانایی آمریکا برای پرداختن به بحران های آینده در آسیای شرقی را تضعیف می کند.  

به طور تجربی می توان گفت که این نگرش به این معنی است که آمریکا در سوریه مداخله نظامی انجام نمی دهد، هرچند که ریاض برای آن اصرار دارد. از سوی دیگر آمریکا سرمایه نظامی خود را برای مبارزه متحدان اش با رقبای منطقه ای خرج نخواهد کرد. دولت اوباما اجازه نخواهد داد که متحدان اش از آمریکا به عنوان یک نیروی نیابتی استفاده کنند.

در راس تمامی این موضوعات، دیپلماسی ایران و آمریکا است که می تواند ایران را از ایزوله خارج کند. تهران احتمالا از ایزوله خارج می شود و به ساختار سیاسی و اقتصادی منطقه باز می گردد و دستاوردهای ژئوپولتیکی این روند روشن است. به این ترتیب یک نظام جدید منطقه ای ظهور می کند که در آن واشنیگتن نیز به دور از جنجال پیشرفت های ایران را می پذیرد.

حتی اگر دیپلماسی ایران و آمریکا در زمان ریاست جمهوری محمد خاتمی – زمانی که روابط تهران و ریاض گرم بود- نیز پیشرفت می کرد، سعودی ها از آن ناراضی بودند. در آن زمان هم  ریاض از اینکه بهبود روابط ایران و غرب و از سرگیری روابط تهران – واشینگتن بر منافع اش تاثیر بگذارد، نگران می شد. اما به طور حتم شدت واکنش ها به اندازه امروز نبود. اضطراب سعودی ها بیشتر در ترس آنها در مورد چشم انداز روند ژئولوتیکی منطقه ریشه دارد تا از سرگیری روابط ایران و آمریکا که یکی از این روند های نگران کننده به شمار می رود.

در نهایت، یافتن یک توازن منطقه ای که سعودی ها نیز از آن راضی باشند، اهمیت دارد. عربستان سعودی یک کشور مهم در منطقه به شمار می رود و دلایل آن ریشه در بخش های اقتصادی و مذهبی دارد. مانند مهار ایران که می تواند منبعی برای بی ثباتی در منطقه باشد، هر گونه اقدامی که سعودی ها را به سوی تندروی بیشتر سوق دهد نیز برای منطقه خطرناک است. عربستان سعودی نیز مانند ایران باید بخشی از راه حل باشد. به خصوص اینکه ریاض این قدرت و توانایی را دارد که فعالیت نیروهای تندرو در منطقه را کاهش دهد. اما یک اضطراب و دستپاچگی نمی تواند عربستان را به تحقق این هدف نزدیک کند.

منبع: نشنال اینترست/ تحریریه دیپلماسی ایرانی / 10

انتشار اولیه: پنجشنبه 14 فروردین 1393/ باز انتشار: سه شنبه 19 فروردین 1393