ترکیه به دنبال مهار پ.ک.ک. تا تعیین تکلیف سوریه است

در ابتدا، به عنوان مقدمه ورود به بحث بفرمایید که وضعیت کردهای سوریه در منطقه چگونه است؟

کُردها به عنوان بخشی از ساکنان حوزه تمدن ایرانی به جز ایران، در بخش هایی از ترکیه،عراق، سوریه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان و بخش هایی از قفقاز و حتی بخش هایی از آسیای میانه پراکنده هستند. جمعیت کردهای سوریه بنابر تخمین های موجود بین 10 تا 18 درصد جمعیت بیست و یک میلیونی این کشور می باشد. کردهای سوریه بخشی شافعی مذهب و گروهی نیز علوی هستند.

در سوریه وضعیت کردها از دو سو قابل توجه است. از طرفی در دوران تسلط بعثی ها بر سوریه یعنی از زمان اسد پدر و اسد پسر، از حقوق شهروندی خود، همچون دیگر شهروندان سوریه، محروم بودند. بخشی از کردهای سوریه حتی از داشتن هویت و شناسنامه فردی محروم بودند؛ گفته می شود تا این اواخر چند صد هزارکُرد سوری از داشتن کارت هویت و شناسنامه محروم بوده اند و از نظر توسعه هم این مناطق جزء مناطق بسیار محروم سوریه محسوب می شدند. یکی دو بار هم تحرکات اعتراضی مردم کُرد سوریه در زمان حافظ اسد به شدّت سرکوب شد. فضای سرکوب و ارعاب موجب شده بود تا شکاف زیادی میان مردم و حکومت در مناطق کردنشین شکل بگیرد.

در همین حال و در تعارض با سیاست داخلی، رقابت های سوریه با همسایه شرقی اش یعنی ترکیه موجب شده بود بخش دیگری از سیاست بعثی های حاکم سوریه در خصوص کُردها رقم بخورد. البته در باره کردهای ترکیه، حافظ اسد بعد از تاسیس حزب کارگران ترکیه پ.ک.ک.  از آنها حمایت می کرد و امکان آموزش نیرو و نیز تسلیح آنان را در سوریه و بخش هایی از لبنان، که آن روزها نیرویهای سوری حضور نظامی داشتند، داده بود. مقر فرماندهی رهبری پ.ک.ک یعنی عبدالله اوجالان، در بقاع لبنان قرار داشت. در سال 1999 میلادی این وضعیت موجب ایجاد تنش جدّی تا مرز رویارویی نظامی میان آنکارا و دمشق شد و نهایتا با خروج رهبر حزب پ.ک.ک از سوریه و لبنان و سفر به روسیه و ایتالیا موضوع تا حدی حل شد. اوجالان در نهایت گویا با همکاری سرویس های امنیتی اسرائیل و امریکا به دام مأموران سازمان جاسوسی ترکیه "میت" افتاد و از آن تاریخ عبدالله اوجالان از زندان، حزبش را رهبری می کند. باید توجه کرد که بخشی از رهبران شاخه نظامی پ.ک.ک سوری هستند. بعد از بازداشت رهبر پ.ک.ک. و در تحلیلی که توسط رهبران حزب کارگران ترکیه ارائه شد بر ضرورت ایجاد شعبه هایی جدید از پ.ک.ک. تأکید شد. یعنی بخش هایی از پ.ک.ک. با نام پژاک فعالیت خود را بر ایران متمرکز کرد و بخش هایی در سوریه متمرکز شدند. بخش سوری این حزب یعنی حزب اتحاد دمکراتیک به رهبری صالح مسلم شناخته می شود. علت این تصمیم کاهش فشار غربی ها بر پ.ک.ک. بود .

با شروع ناارامی های سوریه، مجددا بحث کردها مطرح شد. آیا می توان گفت که کردها  در این وضعیت نقش مهمی داشته اند؟ و آیا می توان گفت که این بحران نقطه عطفی در وضعیت کردها در منطقه محسوب می شود و این بحران وضعیت جدیدی را در منطقه شکل داده است؟

به نظر می رسد در اتفاقات اخیر میان کردهای سوریه هماهنگی و همبستگی وجود ندارد. از سویی بعد از شروع اعتراضات مردمی و ناآرامی ها در سوریه و کشیده شدن پای جنگجویان به مبارزه، مناطق کُردنشین خود را درگیر این رویدادها نکرد و عملا نقشی در تشدید خشونت ها در سوریه ایفا نکرد. بیش از ده گروه کُردی در سوریه فعال شدند و البته بیشتر این گروه ها روابط نزدیکی با حزب دمکرات کردستان عراق و اتحادیه میهنی کردستان عراق دارند؛ به جز حزب اتحاد دمکراتیک که خود را در قالب پ.ک.ک. تعریف کرده است.

در خصوص وضعیت کردهای سوریه چند نکته را باید توضیح داد. از سویی میان شهرهای کردنشین به فاصله بین 80 تا بیش از صد کیلومتر مناطق عربی قرار دارد. یعنی کردهای سوریه در سه منطقه مجزا و جدا از هم ساکنند. کردها مدعی اند این وضعیت ناشی از سیاست تعریب وعربی سازی مناطق کردی توسط بعثی ها است. لذا در حال حاضر کردهای سوریه  لزوما با یکدیگر دارای پیوستگی سرزمینی نیستند. از سوی دیگر قدرت و تعداد نفرات نیروی شبه نظامی ونظامی اتحادیه دمکراتیک بیش از تمامی رقبا است و عملا تسلط واقعی بر مناطق کردنشین در انحصار آنها است. این حزب هم به تأسی از حزب مادر یعنی پ.ک.ک. از قدرت نمایی ترکیه در سوریه و دخالت های دولت ترکیه و نهایتا گسترش و تعمیق نفوذ ترکیه در این خصوص راضی نیست و ترکیه را دشمن کُردها می پندارد و عملا در جبهه ای که ترکیه و به نحوی حزب دمکرات کردستان عراق در حال گشودن آن در میان کردهای سوریه هستند دفاع نمی کند. این حزب کردی اعلام کرده که اگر ارتش آزاد سوریه به حریم آنها نزدیک شود مورد تهاجم قرار می گیرد. یعنی اعلام کرده به هیچ وجه اجازه نمی دهد ارتش آزاد سوریه یا ترکیه در مناطق کردنشین سوریه مانوری داشته باشند. در سخنرانی چند روز گذشته بشار اسد، او مدعی همکاری یکی از گروه های کُرد با حکومت سوریه شد و برخی ناظران حتی احزاب رقیب اتحادیه دمکراتیک همچون پارتی مدعی اند این اشاره به همکاری اتحادیه دمکراتیک کردستان سوریه با حکومت است.

از سوی دیگر نیروهای نظامی سوریه احتمالا با تحلیلی خاص و بدون هیچ درگیری مناطق کردنشین را تخلیه و به پادگان های اطراف اعزام شدند. شاید یکی از دلایل این امر باشد که دولت ترکیه از چند جهت با چالش روبرو شود. از سویی بر اساس سیاستی سنتی، ترکیه در قبال تحرکات کُردی در عراق یا سوریه معمولا نگران و در موضع نفی و انکار و حتی مقابله بر می آمده است. چرا که از تأثیر تحرکات کُردها بر وضعیت داخلی خودش بسیار نگران بوده و هست. در خصوص سوریه این نگرانی جنبه دیگری هم دارد؛ با خروج نیروهای سوری از منطقه، عملا مناطق کردنشین در اختیار هواداران اتحادیه دمکراتیک یعنی بخشی از پ.ک.ک. قرار گرفته است و حتی شاخه نظامی پ.ک.ک. اعلام کرد اگر ترکیه بخواهد وارد بخش کردنشین سوریه شود آن حزب مقابل آن ایستادگی می کند. طبیعی است که ترکیه از این وضعیت متضرر شود و عملا نتیجه سیاست هایش در سوریه ممکن است به قیمت منافع ترکیه به خصوص تضعیف موقعیت و وضعیت حزب آک پارتی (عدالت و توسعه) منجر شود .

قدرت گرفتن شاخه ای از نیروی نظامی کردها آنهم شاخه پ.ک.ک. چندان با منافع ترکیه همخوانی ندارد. حمایت دولت نوری مالکی عراق از اتحادیه دمکراتیک کردستان سوریه هم از نظر رقابت های منطقه ای قابل بررسی است. در هرحال وضعیت کردهای سوریه هنوز به آن ثبات و پایداری خاصی نرسیده است که بتوان از آن به عنوان نقطه عطف نام برد. فعلا کُردهای سوریه گرفتار بازی های منطقه ای هستند و آینده ای بسیار مبهم دارند. در صورت قدرت گرفتن نیروهای سلفی ممکن است حتی شاهد وضعیت خطرناکی در منطقه باشیم. کما اینکه هر نوع دخالت ترکیه هم در این خصوص می تواند پیامدهای نامشخصی داشته باشد. بازگشت آرامش به سوریه و یا تثبیت موقعیت بشار اسد هم معلوم نیست چه پیامدی در این خصوص داشته باشد.

در ماههای اخیر شاهد افزایش تنش بین اقلیم کردستان و دولت مرکزی بوده ایم. آیا تصور می کنید که کردهای عراق در حال فاصله گرفتن از دولت مرکزی و گرایش به استقلال هستند؟ دلایل این مسئله چه می تواند باشد؟

در ماه های اخیر موازنه قوا میان نیروهای تأثیر گذار در عراق یعنی شیعیان، سُنی ها و کردها در حال تغییراتی است. اگر چه در انتخابات پیشین به دلیل اختلاف و پراکندگی گروه های شیعه، گروه العراقیه یعنی گروه تحت رهبری ایاد علاوی که متشکل از سکولارها، سُنی ها و حتی گروهی از شیعیان و تعداد کمی کُرد است، بالاترین سهم را از آرا به خود اختصاص داد اما به دلیل نیافتن شریکی برای کسب اکثریت مجلس عملا با ائتلاف گروه های مختلف شیعی و نیز همپیمانی کردها در نهایت باز نوری مالکی به عنوان نخست وزیر انتخاب شد.

در ماه های اخیر از سویی میان جریان های رقیب شیعی و سنُی و میان جریان های مختلف شیعی عراقی همچون گروه قانون (مالکی) با گروه مقتدا صدر و حتی مجلس اسلامی (حکیم) از سوی دیگر، و میان جبهه کردهای در شمال عراق با دولت مالکی اختلاف عمیقی بروز کرده است. جدا از اینکه آیا کردها در حال فاصله گرفتن از دولت در بغداد هستند یا اینکه روش سیاسی مالکی موجب این فاصله شده است، به نظر می رسد لااقل بخشی از کُردها در حال فاصله گرفتن از مالکی و نزدیک شدن به ائتلاف العراقیه و نیز گروه مقتدا صدر هستند. البته در این خصوص، تحولات سوریه نیز کاملا بر این روند مؤثر بوده است.ضمن اینکه تشکیل نیروی دجله و استقرار آن در نزدیکی کرکوک هم بر این شکاف افزود. در این وضعیت ترکیه هم بر نزدیکی خود به اقلیم کردستان به خصوص جناح مستقر دراربیل افزوده است. ترکیه از سویی به نفت حریم کردستان نیاز دارد؛ از دیگر سو در مقابل پ.ک.ک. نیازمند حمایت بخشی از کردها است. ضمن اینکه بازار اقتصادی این منطقه نیز برای اقتصاد ترکیه جذابیت خودش را دارد. رقابت ترکیه با ایران در مسئله سوریه هم مزید بر علّت شده است. نیاز دولت اقلیم به یک حامی در برابر دولت مالکی هم در تشدید این وضعیت تأثیر گذار است.

بنابراین دولت اقلیم به تدریج در حال تغییر رویکرد خود و نزدیکی هر چه بیشتر به ترکیه است. امّا آیا ترکیه حاضر است در ازای این نزدیکی با اقلیم کردستان از ایده استقلال کردستان عراق حمایت کند؟

پاسخ به این پرسش چندان روشن نیست. با توجه به تاریخ معاصر ترکیه و نیز کیفیت توازن جریان های سیاسی در ترکیه این امر چندان منطقی به نظر نمی رسد. در ترکیه امروز حتی سخن گفتن از اقلیم کردستان غیر ممکن است. در جلسه افتتاحیه آک پارتی که اقای مسعود بارزانی هم در ان شرکت داشت از وی بعنوان رئیس اقلیم عراق و نه اقلیم کردستان عراق دعوت بعمل آمد تا سخنرانی کند. در حالی که در ترکیه حتی آمدن نام کردستان در ابتدای اقلیم تابو محسوب می شود چگونه ممکن است از ایده استقلال حمایت کند؟

برخی از منابع رسانه ای از توافق نوری مالکی با جو بایدن، معاون اوباما، برای استقلال کردستان خبر می دهند. استدلال این ادعا هم این است در صورت استقلال اقلیم کردستان، توازن میان شیعه و سنُی به نفع شیعیان عراق تمام می شود. هرچند می توان با قطعیت این ادعای رسانه ای را محال دانست و در صورت صحت این خبر آنرا یک انتحار سیاسی برای مالکی دانست؛ حتی بالعکس هم باید استدلال کرد که مالکی با اقداماتی همچون تشکیل سپاه دجله در پی تحریک احساسات عربی برای همراه کردن سنُی های عراق با برنامه سیاسی خودش است.

در هفته های گذشته رویارویی اقلیم کردستان با نیروهای دجله تا مرز درگیری نظامی پیش رفت که با دخالت برخی از نخبگان سیاسی و مذهبی از جمله اقای سیستانی این احتمال تا حدودی کاهش یافت. فراموش نکنیم که ایده استقلال کردها از دولت عراق عمری به درازای عمر کشور عراق دارد و این مسئله ی تازه ای نیست. اما در سال های اخیر و با تشکیل دولت جدید عراق و تغییر قانون اساسی تا حدودی از این خواسته کاسته شده بود.

در این تغییر وضعیت و تشدید فاصله کردها با دولت مالکی، ضمن آنکه عوامل داخلی، منطقه ای و حتی فرامنطقه ای گسترده ای می تواند دخیل باشد اما از نوع رفتارهای مالکی و تعامل وی با سایر احزاب و جریان ها هم به عنوان یکی از عوامل تشدید کننده این وضعیت باید سخن گفت. روندی که مالکی در پیش گرفته است ممکن است نه تنها به تعمیق شکاف کردها با شعیان عراق بلکه به رویارویی نظامی همه جناح های عُمده عراقی با یکدیگر ختم شود.

با توجه به این که نوری مالکی مورد حمایت ایران است، آیا ایران توانسته در این بحران نقشی ایفا کند؟

شاید ایران می توانست از نفوذ خود برای حل و فصل این وضعیت بهره گیرد. اما جدا از تلاش های احتمالی پشت پرده، از دیپلماسی فعال ایران در این خصوص خبرهای زیادی منتشر نمی شود. گویی در ظاهر ایران چندان میل و اشتیاق ملموسی برای دخالت آشکار دیپلماتیک و کمک به حل وفصل این مسائل ندارد.

هر چند درباره تلاش ایران هم باید این نکته مورد توجه قرار گیرد که هر دو طرف این ماجرا یعنی هم کُردها و هم شیعیان از هم پیمانان تاریخی ایران به شمار می روند و روند تلاش ایران نباید به گونه ای شود که مطالبات یکی از دو جناح کُردی یا شیعی به قیمت نادیده گرفتن مطالبات گروه دیگر تمام شود. به خصوص باید توجه داشت که کُردهای عراق وضعیت خاصی دارند. به دلیل نزدیکی های فرهنگی و تاریخی و سیاسی، جناح های سیاسی کُرد و افکار عمومی کُردهای عراق از ایران انتظار تلاشی منصفانه برای حل و فصل مسائل موجود دارد.

البته اعتراض بخش سُنی عراق به مالکی را هم باید یکی از عواملی دانست که ایران خود را چندان آشکارا درگیر مسائل عراق نکرده است. سُنی های عراق از روند سیاست های مذهبی مالکی ناراضی هستند؛ اینکه چه مقدار از این نارضایتی درست و چه میزانی ناشی از تغییر وضعیت سُنی ها در ساختار قدرت عراق پس از صدام است، خود بحث مستقل دیگری است. اما شواهد نشان می دهد نه مالکی و نه حتی به صورت آشکار ایران تلاشی برای نزدیکی به جناح های معتدل تر العراقیه و سنُی های عراق نداشته اند. در سال های گذشته کمتر نشانی از یافته شدن راهبردی برای نزدیک تر شدن شیعیان و سُنی های عراق می توان دید.

گفته می شود که دولت ترکیه برای تجزیه عراق تلاش می کند؟ آیا این منطقی به نظر می رسد که دولت ترکیه برای تشکیل کشور کردی تلاش کند؟

شواهد زیادی دال بر اینکه ترکیه بخواهد از استقلال کردستان عراق و تجزیه این کشور به نفع سیاست های خود بهربرداری کند وجود ندارد. ترکیه خود با مشکلات بیشماری رودرو است اما اینکه در مقابل مالکی ازدولت اقلیم کردستان حمایت می کند، شکی نیست. احتمالا این حمایت تا آنجا پیش می رود که عراق تجزیه نشود و رویارویی مالکی و اقلیم کردستان عراق به مرز نهایی برسد ولی به درگیری نظامی و رویارویی نیانجامد. ترکیه در حال استفاده از چالش های موجود در عراق به نفع سیاست های منطقه ای خود است. اشکار است که چرخش سیاست ترکیه نسبت به دولت اقلیم کردستان عراق و به ویژه حزب دمکرات کردستان عراق نه از سر تغییر راهبرد و استراتژی بلکه تغییری تاکتیکی است.

ضمن آنکه از سویی سیاست های امریکا در خصوص حمایت از عراق یکپارچه و از دیگر سو تأثیر احتمالی این وضعیت بر مسائل داخلی ترکیه مانع از آن می شود تا ترکیه به حمایت از استقلال کردستان از عراق متمایل شود. من احتمال حمایت ترکیه از استقلال کردستان عراق را بیش از آنکه زاییده شرایط واقعی و عینی منطقه باشد نوعی تبلیغات و بازی رسانه ای می دانم تا در حاشیه آن ترکیه بتواند سیاست های خود را پیش ببرد. ترکیه در چند دهه اخیر نشان داده است به هیچ روی موافق با بازی کُردها نیست. سیاست ترکی و از سویی رویکرد مذهبی و حتی منطقه ای و خاورمیانه ای جناح حاکم در ترکیه یعنی حزب عدالت و توسعه در این خصوص مغایر ایده استقلال کردستان عراق است. در سال های اخیر ترکیه تلاش زیادی برای کسب نفوذ، اعتبار و اعتماد در افکار عمومی اعراب داشته است. این سیاست در تعارض با تجزیه بخشی از خاک یک کشور عربی است.

بازی با کارت کُردی فقط در دست ترکیه نیست. نزدیکی و حمایت مالکی از حزب اتحادیه دمکراتیک کردستان سوریه هم روی دیگر این برگه است؛ یعنی حمایت و همراهی مالکی با گروهی که مخالف ترکیه و دخالت های ترکیه در سوریه است. در چند روز گذشته اخبارحکایت از ملاقات صالح مسلم با مالکی داشت. بی توجهی به ابعاد خطرناک این سیاست ها می تواند برای مالکی و طیب اردوغان نتایج ناخوشایند و برای کُردهای منطقه نیز گرفتاری های زیادی ایجاد کند. استفاده از کارت کُردها، بی انکه ظرفیت واقعی و روشنی برای پذیرش کردها وجود داشته باشد، می تواند نتایج خطرناکی در پی داشته باشد.

وضعیت کنونی کردهای ترکیه چگونه است؟ آیا آنها به حقوق خود دست یافته اند؟ تا چه اندازه گرایش های استقلال طلبانه در آنها وجود دارد؟

کردهای ترکیه در استان های زیادی از شرق، جنوب شرقی و حتی مرکز ترکیه مستقر هستند. به نظر می رسد حدود بیست و پنج استان ترکیه کردنشین باشد و البته بخش زیادی از کردهای مهاجر در استان های دیگر و از جمله استانبول ساکن هستند. شاخص های توسعه این مناطق وضعیت بسیار نامناسبی را به تصویر می کشد. نرخ رشد جمعیت در این استان ها بسیار بالا است؛ نرخ مهاجرت به خارج از محل زندگی نیز بسیار بالا است. نرخ بیکاری در این مناطق بیش از دیگر مناطق کشور است و در سال 2010 بالای 10 درصد بود. بخش صنعت و حتی توریسم در این استان ها از رونقی برخوردار نیست. شاخص توسعه انسانی و نیز فقر عمومی در این مناطق بالاتر از معدل کشوری است. علیرغم تأکیدی که بر دگرگونی فضای ترکیه بعد از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه می شود امّا در حال حاضر ترکیه رکورد دار زندانی سیاسی در جهان است و بیش از هشت هزار نفر از کردهای معترض اعم از اعضای پ.ک.ک. یا سایر جریان های سیاسی کُرد زندانی هستند. تنها در ماه گذشته بیش از چهار صد کُرد زندانی شده اند. بسیاری از این زندانیان اعضای شورای شهرها یا شخصیت های فرهنگی، شهرداران، اساتید دانشگاه و نویسندگان و نه نیروهای پ.ک.ک. هستند. به سخن دیگر هر چند با سر کار آمدن حزب عدالت و توسعه فضای سیاسی به تدریج گشوده تر شد اما در همان حال تعداد زندانیان کُرد هم روند شتابانی داشته است. برخی اصلاحات همچون گسترش فعالیت های دانشگاه دجله Dicle Üniversitesi در کناره رود دجله در دیاربکر (آمِد) یا تشدید فعالیت های راه سازی و غیره نیز نتوانسته است رضایت تام و تمام فعالان کرد را مهیا سازد. یعنی همزمان با رشد نسبی فعالیت های توسعه ای و حتی باز شدن فضای باز سیاسی در همان حال هزینه رفتار های سیاسی و کنش های سیاسی نیز به شدّت بالارفته است. نفوذ گسترده پ.ک.ک. هم در برخی مناطق موجب بروز درگیری های خیابانی دایم در دیاربکر و برخی از شهرهای دیگر کُردنشین ترکیه شده است. البته باید افزود که تعداد قابل توجهی از کردهای ترکیه به خصوص تحصیل کردگان جذب حزب عدالت و توسعه شده و حتی به رده های بالای حزبی دست یافته اند؛ اما هیچ یک از این اصلاحات نتوانسته است تا از موج رو به رشد خشونت ها بکاهد. تنها در سال گذشته میلادی بیش از 1000 نفر در درگیریهای نظامی ارتش با پ.ک.ک. کشته شده و عده بسیار زیادی نیز زخمی شده اند. در خشونت های میان دولت ترکیه با پ.ک.ک. تاکنون بیش از 45 هزار تن کشته شده اند و هزاران تن نیز زخمی شده اند. میلیاردها دلار نیز خرج ارتش شده است. شکاف اجتماعی حاصل از تقسیم ترکیه به ترک و کرد و حتی شکل گیری موجی از تنش های اجتماعی و بروز فاصله اجتماعی میان ترک ها و کردها و گسترش موج کُرد ستیزی و کُردهراسی در سال های اخیر مسائلی نیست که دولت ترکیه بتواند به آسانی و با بی تفاوتی از کنار آن بگذرد. وضعیت سوریه به خصوص کُردهای سوریه هم موجب بروز نگرانی های تازه ای در ترکیه شده است.

اخیرا اخباری در مورد مذاکره دولت ترکیه با اوجالان منتشر شده است. این مذاکرات چه معنایی می تواند داشته باشد؟

علاقه ترکیه به ورود به اتحادیه اروپا و مقاومت اروپایی ها در این خصوص به ویژه به دلیل مسائل مرتبط با کردها و عواملی دیگر موجب شده از چند سال گذشته و به خصوص سال قبل تلاش هایی برای گفتگو با پ.ک.ک. شکل بگیرد. گفتگوی رئیس سازمان جاسوسی ترکیه با مسئول شاخه اروپایی پ.ک.ک. یکی از این تلاش ها است که با افشا شدنش ره به جایی نبرد. در طی پانزده ماه گذشته اعمال محدودیت ها بر روی اوجالان در زندان انفرادی نیز افزوده شده و از ملاقات وی با وکلایش جلوگیری شد. همراه با این فشار بر اوجالان شروع مذاکرات با او به عنوان رهبر پ.ک.ک. هم بخش دیگر سیاست های دولت و جناح حاکم بود. در روزهای اخیر برای نخستین بار در طی 14 سال زندانی شدن رهبر پ.ک.ک. یعنی عبدالله اوجالان اجازه ملاقات با برخی از مسئولان سیاسی احزاب کُردی که البته عضو پارلمان ترکیه هم هستند داده شد و سخن از شروع مذاکرات با اوجالان و حتی قریب الوقوع بودن توافقات به میان آمده است. هر چند همزمان رهبران ترکیه از جمله رجب طیب اردوغان می گوید در حالیکه با رهبران سیاسی مذاکره می کنیم حملات هوایی و نظامی به نیروهای وابسته به پ.ک.ک. هم استمرار خواهد داشت. یعنی جنگ با شاخه نظامی و گفتگو با اوجالان در بند! در چند روز گذشته عملیاتیهم نیروهای پ.ک.ک. در استان جنوب شرقی یعنی حکاری داشتند که حاصلش کشته شدن بیش از 14 نفر بود. دیشب هم در پاریس یعنی کشور فرانسه سه تن از فرماندهان و حامیان پ.ک.ک. در فرانسه به طرز مشکوکی کشته شدند. در این شرایط سخن گفتن از توافق کمی دور از ذهن است. توافق میان این دو قطعا زمان بر خواهد بود؛ به خصوص که با مشکلات شکلی ساختاری و نهادینه به خود گرفته است.

اگر چه تاکنون اطلاع رسمی و روشنی از متن گفتگوهای اوجالان با نمایندگان دولت و از جمله در پی حضور رئیس سازمان جاسوسی ترکیه در زندان امرالی و ماندن بیست و چهار ساعته وی و گفتگوهای مفصل او با اوجالان منتشر نشده است و حتی از مذاکره نمایندگان کُرد پارلمان ترکیه در زندان با اوجالان اطلاعات دقیقی منتشر نشده است؛ اما شواهد نشان از ان دارد که دولت ترکیه خواسته های بزرگ، جدّی، سخت و انعطاف ناپذیری از اوجالان دارد. از جمله اعلام اتش بس پ ک ک، از سوی دیگر خلع سلاح پ ک ک، از دیگر سو اعزام رهبران پ.ک.ک. از قندیل به کشوری دیگر به جز کشورهای منطقه و خاورمیانه و اروپایی، اعلام رسمی اوجالان مبنی بر حمایت از مواضع ترکیه در سوریه و عدم مخالفت با سیاست های ترکیه در سوریه، اعلام حمایت از تمامیت ارضی ترکیه توسط اوجالان و پ.ک.ک. و نفی خواسته های تجزیه طلبانه و حتی خودگردانی دمکراتیک. در مقابل تاکنون چند خواسته از سوی اوجالان در رسانه ها طرح شده است. یکی تجدید نظر قانون اساسی ترکیه درعبارت شهروند ترک که تبدیل به شهروندان ترکیه شود، یکی حذف قانون سد مشارکت حزبی یعنی قانونی که حضور حزبی در پارلمان را منوط به کسب ده درصد آرا کرده است. یعنی حزبی با رأی کمتر از ده درصد هم بتواند در پارلمان حاضر شود.

اگر گمانه زنی های رسانه ای در مورد توافق دولت ترکیه با اوجالان درست باشد، چه وضعیتی در منطقه به خصوص در مورد کردها شکل خواهد گرفت؟

اگر این اطلاعات درست باشد نشان می دهد در برابر چیزی که دولت ترکیه به دست می آورد امتیاز زیادی به پ.ک.ک. داده نمی شود؛ تازه اگر همین امتیازات حداقلی هم تصویب شود. کردها در ترکیه بیش از تمام کُردها در دیگر کشورهای جهان جمعیت دارند. نسبت جمعیت آنها در ترکیه هم نسبت به ترک ها بالا است.

اما در برابر این تحولات چند احتمال وجود دارد؛ یکی اوجالان تمام شروط دولت ترکیه را بپذیرد، که امر چندان دور از احتمالی نیست و احتمالا اوجالان چنین خواهد کرد. بنابر روند دادگاه اوجالان و نیز اعترافات وی در جریان دادگاه او، و در کنار اوجالان پ.ک.ک. و رهبری نظامی مستقر در قندیل هم از تصمیم اوجالان تبعیت کامل و بی چون چرا کنند.

احتمال دیگر اینکه اوجالان شرایط را بپذیرد اما بخشی یا همه رهبران نظامی پ.ک.ک. از همراهی با اوجالان سرباز زنند و عملا پ.ک.ک. از تصمیم اوجالان پیروی نکند یا بخشی ازساختار حزب مقاومت کنند. احتمال سوم اینکه اوجالان در برابر خواسته های دولت ترکیه مقاومت کند. احتمال دیگر هم این است که مذاکرات تا حل و فصل مسائل سوریه کش و قوس یابد.

هر کدام از حالات واحتمالات فوق روی دهد نتایج حاصله برای ترکیه ومنطقه و کُردهای ترکیه متفاوت خواهد بود. نقش بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای هم در این فرایند مهم است. در برخی رسانه ها گفته می شود دولت اوباما با ارائه طرحی به دولت ترکیه پیشنهاد کرده است که ضمن مذاکره با اوجالان، همزمان به ترور و کشتن رهبران پ.ک.ک. در قندیل و سایر نقاط روی آورد؛ این  یعنی همان کاری که امریکا با بن لادن انجام داد. کشته شدن سه تن در ترور شب گذشته پاریس می تواند نشانه ای از این طرح قلمداد شود.

اگر اوجالان خواسته های دولت ترکیه را بپذیرد و و رهبری نظامی پ.ک.ک. نیز با این توافق همراه شوند، چه وضعیتی شکل خواهد گرفت؟

اگر اوجالان و رهبری نظامی پ.ک.ک. کوتاه بیایند معلوم نیست که نیروهای نظامی اهل کشورهای دیگر از جمله عراق یا سوریه و حتی ایران که عضو پ.ک.ک. هستند چه سرنوشتی پیدا می کنند؟ می توان بدبینانه تحلیل کرد که حتی ممکن است تفنگ های پ.ک.ک. بعد از ترکیه متوجه ایران شود و جبهه تازهای گشوده شود. همانگونه که بعد از دستگیری رهبر پ.ک.ک. و در تحلیلی که برخی و از جمله عثمان اوجالان برادر رهبر پ.ک.ک. داشتند نشانه روی پ.ک.ک. به سوی ایران موجب نرمش امریکا و اروپا در برابر این حزب می شود و حتی پ.ک.ک. می تواند کمک هایی از این کشورها دریافت کند، این وضعیت چندان برای ترکیه مفید نمی باشد، چون ساختار مسلح پ.ک.ک. باقی می ماند. این اتفاق برای پ.ک.ک. هم مفید نیست چون خود را در بازی تازه ای درگیر می کند که انتهای آن نامعلوم است. همانگونه که شکل گیری پژاک موجب نشد که پ.ک.ک. به اهدافی که از این ساختار جدید داشت دست یابد.

از دیگر سو ممکن است بر خلاف اوجالان، رهبری پ.ک.ک. یعنی بخش نظامی و مراد کاریلان و جمیل بایک، باهوز اردل و صوفی نورالدین (دونفر آخرسوری و از رهبران بلند پایه نظامی پ.ک.ک. هستند) بر استمرار جنگ با ترکیه تا رسیدن به خواسته هایشان تأکید کنند. در این صورت عملا در پ.ک.ک. شکاف و تفرقه ای روی خواهد داد و پ.ک.ک. به شدّت ضعیف می شود و حتی احتمال درگیری نظامی درون سازمانی را هم می توان متصور بود. ضمن اینکه با این وضعیت ترکیه برای حمله به قندیل توجیه لازم را بدست خواهد آورد. حتی ممکن است چنانکه سال قبل مراد کاریلان گفت مسئله به سمت و سوی سریلانکایی شدن داستان پیش برود. یعنی کاری که ارتش سریلانکا با شورشیان تامیلی کرد و همگی حتی رهبران آنها همراه بیست و پنج هزار نفر از مردم عادی و نیروهای ببرهای  تامیل را کُشت؛ ممکن است در قندیل هم با حمله نظامی ارتش ترکیه، این راهبرد دنبال شود. البته وضعیت قندیل و کردهای ترکیه با سریلانکا دارای تفاوت های مهمی است. در این حالت البته دولت اقلیم کردستان عراق هم دچار مشکلات مضاعفی خواهد بود و تصمیم گیری را برای آنها دشوار خواهد نمود.

اما احتمال بیشتر آنست که تمام تلاش ترکیه برای مهار پ.ک.ک. تا تعیین تکلیف سوریه متمرکز شود تا در صورت سقوط نظام بشار اسد، کردهای سوریه برای ترکیه موجد مشکلاتی نشوند. در این احتمال مذاکرات باید طولانی شود و آتش بسی موقت شکل بگیرد و بعد از حل و فصل احتمالی مسائل سوریه تکلیف پ.ک.ک. روشن شود.

در هرحال این وضعیت و احتمالات حاکی از آنست که از سویی معادله کُردها در ترکیه و سوریه و عراق بیش از گذشته پیچیده شده است و حل و فصل آن به سادگی و به سرعت میسر نیست. از سوی دیگر با بسته شدن هر امکان، ظهور امکان و شرایطی دیگر ممکن است تمام قواعد بازی را به نفع یا علیه یکی از طرف های درگیر بگشاید.

تکلیف ایران در این میان چیست؟ ایران در این ارتباط چه سیاستی باید در پیش بگیرد؟

ایران هم در این شرایط با درنظر گرفتن چند اصل باید دیپلماسی خود را فعال کند. از سویی به عنوان برادر بزرگترِ فرهنگی کُردهای جهان و با درنظرگرفتن کُردها به عنوان بخشی از پیکره ی تمدن ایرانی از بهبود شرایط کردها و پایان کُشت و کشتار استقبال کند. ضمن آنکه با حفظ نزدیکی و دوستی با تمام طرف های درگیر، از این وضعیت در جبهه مقابل کُردهای ترکیه یا عراق یا سوریه بازی های خود را درگیر نکند. یعنی دوستی با ترکیه یا دولت عراق یا نزدیکی های سیاسی و یا رقابت های منطقه ای نباید موجب شود ایران از کُردها فاصله بگیرد. نباید حاصل نزدیکی های تاریخی و فرصت های فرهنگی موجود در بازی های دیپلماتیک و یا رقابت های دیپلماتیک موجب شود تا ایران در جبهه ای مقابل کُردهای منطقه یا بخشی از انها  قرار گیرد. هر یک از احتمالات چند گانه فوق به اضافه احتمال بسیار کمی مبنی بر اینکه ترکیه هم امتیازات زیادی برای کُردها قائل شود همگی می تواند به شرط مدیریت صحیح و دانایی محور دیپلماتیک به نفع منافع ملّی ما تمام شود. در این باره باید در جای دیگری سخن گفت.

تهیه کننده: تحریریه دیپلماسی ایرانی/16

انتشار اولیه: شنبه 23 دی 1391 / باز انتشار: چهارشنبه 27 دی 1391