از حضور در ژنو تا غیبت در ریاض

دیپلماسی ایرانی: ژنو و ریاض در همین روزها شاهد برگزاری دو نشست هستند؛ یکی میان نمایندگان تهران و تروئیکای اروپایی در پایتخت سوئیس و دیگری نشست وزیران امور خارجه کشورهای عربی _ غربی در پایتخت عربستان سعودی. این هردو پیام روشنی را برای آینده خاورمیانه دارد. نشست ژنو به عنوان اقدامی فوری برای دستیابی به راه‌حلی میانه در تنشی که شدت آن متفاوت از گذشته است. همچنین نشست ریاض که بدون حضور نمایندگان ایران با مشارکت وزیران امور خارجه ترکیه، سوریه، اعضای شورای همکاری خلیج فارس، عراق، لبنان، اردن، مصر، انگلیس و معاونان وزیران امور خارجه ایالات متحده امریکا و ایتالیا برگزار شد. نشست ریاض اگرچه در ادامه نشست "عقبه"(اردن) در دسامبر 2024 است، اما نبود نمایندگان ایران در آن، به معنای تصمیم‌سازی درباره نقشه آینده خاورمیانه با نادیده گرفتن جایگاه ژئوپلیتیک و ژئو استراتژیک این کشور است. این وضع نمی‌تواند منافع ایران را تأمین کند اگر به سرعت برای تنش‌های جاری میان تهران و مخالفانش در جامعه جهانی چاره اندیشی نشود. 

نشست ژنو اما به عنوان تلاش برای دستیابی به "راه‌حل میانه" می‌تواند تا پیش از بالا گرفتن نقطه جوش اختلافات به‌کار آید. در این صورت تهران برای حضور در آن، می‌بایست ابتکارهای لازم و راهگشا را با خود داشته باشد. در این‌حال از سوی تروئیکای اروپایی نیز وجود اراده برای ایجاد نقطه تعادل در اختلافات، امری اساسی محسوب می‌شود. به این ترتیب هر دو سوی میز گفت‌وگو در ژنو  یا به روال معمول "تردید و تأخیر" در هرگونه تلاش برای دستیابی به نقشه "توافق" تن می‌دهند، یا به راستی در کاستن از فاصله دیدگاه‌هایشان درباره موضوعات اساسی، ایده ‌و اراده‌ای بدیع را جایگزین خواهند کرد. اگر بنای هریک از طرف‌ها نزدیک کردن دیدگاه‌ها برای رسیدن به نقطه تعادل باشد، در این صورت شاهد تمرکز گفت‌وگو برای شناسایی راه‌حل‌ها به جای توقف در اختلافات خواهیم بود. فارغ از این چارچوب،بی‌تردید همه طرف‌ها خود را به باد حوادثی خواهند سپرد که سرانجام آن برای هیچ‌کس روشن نیست. 

تهران و اروپا برای شکل‌دهی مذاکراتشان سه راهبرد انتخابی را پیش رو دارند: قدرت محور؛ منفعت محور و حل اختلافات در چارچوب مذاکرات سازنده. راهبرد نخست به ادامه منازعه و بالا گرفتن شدت آن تا نقطه رودرویی خواهد انجامید. اساس این راهبرد با محاسبه هرکه قدرتمند‌تر، سودش بیشتر، دنبال می‌شود. راهبرد منفعت محور بر پایه‌ای عقلانی و با محاسبه هرینه و فایده انتخاب هرنوع رویکرد است. در این رویکرد همه چیز براساس واقعیت‌های جاری و ظرفیت‌های هریک از طرف‌ها در تعقیب اهداف راهبردی‌اش ارزیابی و اقدام متناسب با آن صورت می‌گیرد.  راهبرد سوم اما چارچوبی مذاکراتی است که هریک از طرف‌ها با نگاه به ظرفیت‌های خود می‌کوشد: 1- تاکتیک اجبار و دست بالا گرفتن در گفت‌وگوها را به ترتیبی مدیریت کند که امتیازدهی به گونه قطره چکانی انجام شود. 2_ دست بالا گرفتن و امتیازگیری در سطح بالا. 3_ قطره چکانی با امتیازدهی در سطح بالا. 

اگر هریک از دو راهبرد منفعت محور و حل اختلافات در چارچوب مذاکراتی با پرهیز از راهبرد قدرت محور  در دستور کار طرف‌ها باشد، در این صورت تهران و اروپا باید خود را برای شروع گفت‌وگوهایی سخت در زمان محدود آماده کنند. ممکن است تروئیکای اروپایی از پیش خود را برای چنین مقطعی آماده کرده باشد؛ به ویژه در بزنگاهی که مواضع کلیدی آنان با نه تنها دولت کنونی بلکه دولت آینده ایالات متحده از هم‌سویی کم سابقه برخوردار است. در این‌حال تیم مذاکراتی تهران کاری سخت را پیش رو دارد؛ آن هم وقتی که خطر نفوذ افراطیون در فرایند هرگونه احتمال دستیابی به توافق بیش از همیشه است. انتخاب راهبردهای منفعت محور و مذاکراتی  از آن رو سخت است که برخلاف فرایند مذاکرات دو ساله ایران و غرب و توافق برجام در 2015 میلادی، محدود به فعالیت‌های هسته‌ای نخواهد بود بلکه دامنه آن تا اختلافات موضوعی و موردی نیز کشیده می‌شود.

در این صورت تهران نیازمند ایده و ابتکارهایی است که بر محاسبات هزینه _ فایده غرب در مذاکرات از یک‌سو و شکل و میزان امتیاز دهی و امتیازگیری از سوی دیگر  تأثیر بگذارد. آنچه اهمیت نخست دارد این که طرف‌ها مستعد یافتن نقطه تعادل در وضع ژلاتینی کنونی باشند. همچنین واقع‌گرایی را در انتخاب راهبردهای خود در امکان سنجی رسیدن به نقطه توافق در دستور کار قرار دهند.  دو نشست ژنو و ریاض بخشی از آینده‌ای هستند که برای خاورمیانه در حال رقم خوردن است. /ابتکار