تاملی بر بحران های دیپلماتیک ایران و جمهوری آذربایجان

نویسنده: رامین فرهودی زرنق، کارشناس ارشد علوم سیاسی و مدیر اندیشکده ترند

دیپلماسی ایرانی: صحنه بین‌الملل نقش آفرینی نیروهای مختلف از جانب دولت ها برای ایجاد روابط را شاهد است اما در این بین بازیگران غیردولتی نیز نقشی فعال در شکل گیری این روابط ایفا می کنند. بازیگران غیردولتی در سیاست خارجی دولت ها نقش محوری ایفا می کنند. گاه مطالبات دولتی از زبان همین بازیگران تبدیل به دغدغه بین دولتی می شود و گاه همین مطالبات تیتر یک سیاست خارجی کشورها می شود. نمونه هایی ازبازیگران غیردولتیMNC ها، TNC ها، IGO ها، NGO ها، جوامع مدنی، تروریست ها، سازمان ها، بازیگران مذهبی، دیاسپورا و بازیگران قومی و غیره هستند. 

به عنوان مثال در بررسی علل وقوع جنگ روسیه و اوکراین علاوه بر تنش های بین دولتی، نقش کلیسای ارتدوکس این کشور در مخالفت با کلیسای کاتولیک اوکراین و تشکل های مردم نهاد حامی فرهنگ روسی در اوکراین پررنگ دیده می شود.

این روند در ایران نیز قابل مداقه و بررسی است. نقش این بازیگران غیردولتی در مواردی کم رنگ و در مواردی پررنگ جلوه می کند اما باید به این نکته نیز توجه داشت که نقش آفرینی این بازیگران به معنای کنار گذاشته شدن نقش دولت ها در روابط بین‌الملل نیست.

تقابل پیش آمده در روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان طی روزهای اخیر را می توان در نقش آفرینی همین بازیگران غیردولتی جست‌وجو کرد. بعد از آغاز جنگ 44 روز قره باغ در سال 2020 نیروهای غیردولتی در دو کشور موجبات اختلاف افکنی در روابط بین دولتی را فراهم ساختند. جریانات قومیتی دو طرف با طرفداری از جبهه ای خاص باعث تحریک و انحراف افکار عمومی داخلی در دو کشور شدند. جریانات مذهبی و ضد مذهبی به تقابل با یکدیگر پرداختند و نیروهای دولتی با به کارگیری ناشیانه نیروهای غیردولتی در راستای اهداف خارجی شان بر این موج دامن زدند.

تمام این مسائل برخلاف تلاش نیروهای دولتی جمهوری اسلامی ایران برای ایجاد وحدت در دو سوی مرزها با صدور بیانیه چهار امام جمعه استان های آذری نشین و متوقف کردن صدور بارهای روسیه به ارمنستان از مرز نوردوز و حمایت های بین المللی از مسئله قره باغ به نفع جمهوری آذربایجان انجام شد.

این در حالی بود که رئیس جمهوری دولت جمهوری آذربایجان نیز در طول جنگ دوم قره باغ با تقدیر از مواضع جمهوری اسلامی ایران اتصال مرزهای این کشور با ایران را موفقیتی بزرگ برای دو کشور عنوان و این مرزها را مرز دوستی عنوان کرد.

اما ادامه مسیر روابط دو دولت فراز و نشیب های زیادی را تجربه کرد که ناشی از عدم هماهنگی بازیگران دولتی با بازیگران غیردولتی شان بوده است.

رسانه های جمهوری آذربایجان به عنوان بازیگران غیردولتی آن سوی ارس در سیاستی نانوشته با حمایت سیستماتیک از مخالفان جمهوری اسلامی ایران در رسانه هایش ادعاهای واهی گسترده ای را علیه مقامات ایرانی مطرح و در نهایت با سوء استفاده از جو داخلی ایران طی قضایای زن، زندگی، آزادی بدترین اهانت ها را به مقام معظم رهبری در شبکه ITV این کشور بیان داشتند. به این لیست توهین به پرچم کشورمان و سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو را نیز باید اضافه کرد. در نهایت موضع گیری امام جمعه اردبیل به خبری قدیمی از رسانه های ترکیه در خصوص آینده ایران موجب برپایی رزمایش در نوار مرزی ارس توسط سپاه پاسداران شد.

مطالعه رفتار بازیگران غیردولتی در دو کشور از تلاش دست هایی برای ایجاد اختلاف در روابط بین دولتی نشان دارد. این ایفای نقش هماهنگ شده تنها می تواند از دو عامل ناشی باشد: نخست دولت ها، دوم دولت های خارجی متخاصم. هر چند واکنش های منفعلانه دو دولت به مسائل پیش آمده تقویت ظن اول را موجب می شود اما نمی توان از نقش نیروهای دوم صرف نظر کرد و نسبت به آن بی تفاوت بود؛ نقشی که تبعات منفی آن بیش از سایر بازیگران است.

در هم تنیدگی روابط منطقه ای ایران و روسیه در نقطه اتصال جمهوری آذربایجان از طریق کریدور شمال – جنوب و منافع غرب در سواحل خزر با مرکزیت قفقاز جنوبی موجب شده است تا برخی برنامه های خصمانه آنان توسط بازیگران داخلی هر دو کشور به شکلی خزنده دنبال شود؛ به عبارتی دیگر هر دو دولت باید از نفوذ خارجی در ساز و کارهای روابط دو جانبه احساس خطر داشته باشند.

از سوی دیگر هر دو دولت باید در اقدامی هماهنگ نسبت به سازماندهی این بازیگران غیردولتی اما مؤثر، بر اساس منافع متقابل اقدام فوری و جدی کنند. غفلت از این تعامل در سطح وزارت خانه های أمور خارجه ایران و جمهوری آذربایجان هزینه های دیپلماتیک سنگینی بر دولت ها و ملت های طرفیت تحمیل خواهد کرد.