جنگ اسرائیل در غزه، راه را برای همگرایی ترکیه - ایران باز می کند

نویسنده: فهیم تاستکین Fehim Tastekin

دیپلماسی ایرانی: تلاش های ترکیه برای آتش بس در غزه و آزادی گروگان ها از دست حماس، ادامه دارد هرچند تا به اینجا ثمری نداشته است. با این حال، دیپلماسیِ غزه ی آنکارا، جان تازه ای به پیوندهایش با تهران داده است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه با پرهیز از "تروریست" خواندن حماس و توصیف آن به عنوان "گروه مجاهدین آزادیبخش"، تهران را خرسند کرد. قصد او این است که نقش پیشتازی در نشست روز یکشنبه سران سازمان همکاری اسلامی در کنار همتای ایرانی اش داشته باشد.

به نظر می رسد که ترکیه و ایران در پی آن هستند که ببینند آیا همگرایی شان در غزه می تواند به حل و فصل پرونده های دشوار دوجانبه بینجامد. قرار است ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران اواخر این ماه به ترکیه برود.

در سال 2009، در پی پرخاش رجب طیب اردوغان به شیمون پرز، رئیس جمهوری وقت اسرائیل در داووس و نیز پس از قطع روابط ترکیه – اسرائیل در سال 2010، همگرایی های مشابهی میان تهران و آنکارا شکل گرفته بود. دشوار است که این نزدیکی های موقت بتواند ناسازگاری در سیاست های ترکیه و ایران در منازعه اسرائیلی – فلسطینی را از میان بردارد یا اختلاف بنیادین در پیوندهای دوجانبه شان را حل و فصل کند.

هرچند رسانه های ایران به موضع ترکیه استناد می کنند که بگویند ایران در رویکردش در قبال فلسطین تنها نیست، اما اردوغان اجازه نداده که خشمش در قضیه فلسطین به نقطه قطع روابط با اسرائیل و ایالات متحده برسد. در چند روز نخست پس از حمله هفتم اکتبر حماس به اسرائیل، اردوغان سکوت کرد، حال به دلیل نگرانی از فلج شدن روند تازه ی عادی سازی با اسرائیل یا به امید ایفای نقش یک میانجی در این منازعه. اما همین‌که اوضاع در غزه وخیم شد، اردوغان هم به تنظیمات کارخانه بازگشت، امیدهای او به میانجیگری از میان رفت ضمن آنکه خبر درخواست از اسماعیل هنیه، رهبر حماس برای خروج از استانبول در پی حمله هفتم اکتبر هم شرمساری به بار آورد. بر پایه برخی گزارش ها، هنیه این ماه و در پی تماس تلفنی با اردوغان، دوباره برای گفت وگو با او به ترکیه برگشت. البته تماس های آنکارا با اسرائیل هم ادامه داشته است.

با همه این احوال، به نظر می رسد که دیپلماسی غزه ی ترکیه، به رغم ده ها تماس و دیدار، راه به جایی نبرده است. اردوغان نتوانست حتی در نشست سوم نوامبر سران کشورهای ترک زبان که این‌همه برایش اهمیت قائل می شود، بیانیه دلخواهش را به تصویب برساند. سخنانش در جمع خبرنگاران به هنگام پرواز برگشت به آنکارا، نشان داد که تصمیم گرفته است بر سه هدف تمرکز کند. هدف نخست، انتقال کمک های بشردوستانه به غزه. ده هواپیمای حاوی کمک، ترکیه را به مقصد مصر ترک کردند اما این تدارکات هنوز به غزه وارد نشده است.

دوم، اردوغان برای برقراری یک آتش بس فوری تقلا می کند و به موضع مشترک مورد انتظار در اجلاس سران سازمان همکاری های اسلامی در ریاض اهمیت می دهد. با این حال، این واشنگتن است که باید برای یک آتش بس متقاعد شود. ظاهرا گفت وگوهای آخر هفته گذشته آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه امریکا در آنکارا، در این زمینه بی نتیجه مانده است. بلینکن با یک استقبال سطح پایین در فرودگاه روبه رو شد و اردوغان هم خود را برای دیدار با او به زحمت نینداخت. سخنان بلینکن در آنکارا درباره "حصول اطمینان از اینکه مردم می توانند از غزه بیرون بروند"، به این گمانه دامن زد که تخلیه غزه، در دستور کار قرار دارد. این ماجرا با شایعاتی در رسانه های اجتماعی همراه شد که ترکیه 750 هزار نفر از ساکنان غزه را می پذیرد. آنکارا این مطالب را تکذیب کرد.

سوم، اردوغان بارها از آمادگی ترکیه برای ایفای نقش ضمانت کننده فلسطینیان در دوره پساجنگ سخن گفته است. با این حال، گزینه هایی که میان اسرائیل و آمریکا مورد گفت وگو قرار گرفته، هیچ ربطی به این سامانه که همچنین شامل یک راه حل دو کشوری می شود، ندارد. اردوغان در پیشنهاد خود به الگوی ضمانتی قبرس اشاره کرده و این پیشنهاد با پوشش رسانه ای هم روبه رو شده اما بعید است که پذیرفته شود. وقتی از حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در آنکارا درباره این پیشنهاد سوال شد، وی گفت: "ایران از همه ابتکارهای سیاسی که از گسترش جنگ جلوگیری و حقوق مردم فلسطین را تضمین کند، پشتیبانی می کند." اما این حمایت ایران اهمیتی ندارد.

گزارش ها می گوید که آمریکا و اسرائیل در گفت وگوهای خود بر سر آینده غزه، درباره یک نیروی بین المللی بحث کرده اند که از بازگشت حماس در پی اخراج آن، جلوگیری کند. این نیرو، با حافظان صلحی که ایران و ترکیه در ذهن دارند، متفاوت است.

برخی هم این پرسش را مطرح می کنند که آیا ترکیه می تواند به عنوان کانالی میان واشنگتن و تهران عمل کند؟ هرچند آنکارا از چنین ظرفیتی برخوردار است اما دو منبع ایرانی به المانیتور گفتند که تا به اینجا، پیام های واشنگتن از کانال قطر و عراق به تهران رسیده است. بلینکن پیش از پرواز به آنکارا، توقف کوتاهی در بغداد داشت و پس از آن نخست وزیر عراق با عجله به تهران رفت.

تا به اینجا، مهمترین نتیجه دیپلماسی غزه ی آنکارا، احیای تماس های ترکیه با ایران بوده است. این دو قدرت غیرعرب منطقه خواهان یکپارچه کردن صدای خود در حمایت از فلسطینی ها بوده اند اما نگرش آنها به مسئله فلسطین، تفاوت چشمگیری دارد. ترکیه از ایجاد یک کشور فلسطینی در محدوده مرزهای 1967 حمایت می کند اما ایران از شناسایی اسرائیل رویگردان است و خواهان تشکیل یک کشور مشترک از مسلمانان، یهودیان و مسیحیان است.

حمایت اردوغان از حماس هم با حمایت ایران، که گروه های فلسطینی را تسلیح می کند، بسیار متفاوت است. رابطه آنکارا با حماس بعید است که هیچ‌گاه به سطح حمایت تهران برسد.

اگر ترکیه روابطش با اسرائیل را قطع کند، یک پیروزی برای ایران است اما به نظر می رسد که اردوغان چنین خیالاتی ندارد. وی هفته گذشته گفت که نتانیاهو را به عنوان یک "طرف تماس" خط زده و همزمان اشاره کرد که رئیس اطلاعات ترکیه، ابراهیم کالین، به تماس خود با مقامات اسرائیلی و حماس ادامه می دهد. اردوغان گفت: "من پس از دیدارهایم در نشست سران سازمان همکاری های اسلامی در این باره تصمیم خواهم گرفت. اول ببینیم که حال و هوای آنجا چگونه است. اما قطع رابطه کامل... رخ نخواهد داد."

ماه گذشته همزمان با تشدید جنگ در غزه، اردوغان پروتکل عضویت سوئد در ناتو را امضا کرد و آن را برای تصویب به پارلمان فرستاد؛ نشانه ای از عدم تمایلش به افزایش تنش در روابط دشوار آنکارا با واشنگتن. حامیان اردوغان هفته گذشته از اینکه پلیس ترکیه برای متفرق کردن معترضان طرفدار فلسطین در نزدیکی پایگاه هوایی اینجرلیک، محل استقرار نیروهای آمریکایی، از گاز اشک آور و ماشین های آب پاش استفاده کرد، شگفت زده شدند. از این گذشته، درخواست یک خیریه اسلامی برای قطع روابط با اسرائیل هم با مخالفت اعضای حزب عدالت و توسعهد به رهبری اردوغان روبه رو شد.

عبداللهیان درباره دیگر مسائل دوجانبه ترکیه – ایران گفت که دو طرف توافق کرده اند امنیت مرزی شان را تقویت کنند، گذرگاه های مرزی تازه و نیز مناطق تجاری آزاد ایجاد کنند و نشست شورای سطح بالای همکاری های دوجانبه را تشکیل دهند. ایران منتظر است ببیند که پیشنهاد ترکیه برای یک پلتفرم مشورتی منطقه ای چگونه عمل خواهد کرد. این پلتفرم شامل ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ایران، روسیه و ترکیه می شود.

همگرایی بر سر فلسطین، دست آخر، تاثیر اندکی بر حل و فصل مشکلات دشوار دوجانبه در زمینه مشکلات آب های فرامرزی و دیگر مسائل دو جانبه خواهد داشت.

منبع: المانیتور / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11