دیپلماسی برای حقوق کودکان در عصر هوش مصنوعی

نویسنده: محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان

دیپلماسی ایرانی: دوران کودکی در سراسر قرن بیستم میلادی نقش سیاسی قدرتمندی ایفا کرد و به همین‌خاطر به موضوعی مهم در دیپلماسی برای دولت‌ها و بازیگران فراملی تبدیل شد. شکل‌گیری نظام و اجماع جهانی بر سر ارزش‌ها , اصول, قواعد و هنجارهای حقوق بشر باعث جهان شمولی حقوق بشر شده است که بیش از هر‌چیز در کرامت انسانی ذاتی مردمان سراسرگیتی ریشه دارد. حقوق کودک که از متفرعات حقوق بشر به‌شمار می‌رود، شاخه‌ای نوپیداست که با‌توجه به اهمیت آن و نیز استلزامات و اقتضائات دوره کودکی، موردتوجه خاص قرار گرفته و بابی مستقل برای آن گشوده شده است. با‌توجه به سرعت پیشرفت تکنولوژی‌های دیجیتال و نفوذ فضای مجازی در زندگی انسان‌ها، فرصت مقاومت جوامع در مقابل پدیده‌های جدید از بین رفته است و همه‌ی جوامع در مدت کوتاهی در مسیر جریان قرار گرفته و آن را می‌پذیرند و این همان روند جهانی شدن است که اجتناب ‌ناپذیر به نظر می‌رسد.

امروزه محیط دیجیتال چنان با زندگی انسان‌ها عجین شده است که در عرصه‌ی فرهنگ و ارزش‌ها، خود را به عنوان مبنایی‌ترین پایه و ستون شکل‌گیری نظام اجتماعی نشان می‌دهد و می‌توان گفت تکنولوژی‌های مدرن از مرزهای جغرافیایی گذشته و به عمق مرزهای ارزشی، فرهنگی و نظام‌های اجتماعی نفوذ کرده، تأثیر گذاشته و آدمی در مقابل این امر پویا و رونده راه فراری ندارد. به عقیده‌ی بسیاری از کارشناسان یکی از مهم‌ترین اقشار جامعه در مواجه با خطرات و تهدیدات دنیای دیجیتال، کودکان هستند.

همانطور که اشاره شد حقوق کودک، یکی از مهمترین مصادیق حقوق بشر است، زیرا اگر کودکان از مراقبت و حقوق کافی برخوردار نباشند؛ نمی‌توانند در سایه این حقوق از سلامت روحی و جسمی برخوردار شده و حضوری مفید در جامعه بشری داشته باشند. در سال‌های اخیر همه‌ی ابعاد زندگی افراد بشر، با وجود پیشرفت‌های سریع و شگفت‌انگیز تکنولوژی و فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات موسوم به عصر انقلاب دیجیتالیسم بسیار تحت تأثیر قرار گرفته است. زندگی کودکان نیز به دنبال این پیشرفت‌ها دچار دگرگونی‌های بی‌سابقه‌ای شده و سرگرمی‌های دیجیتال نقش مهمی در آن یافته است، که نمی‌توان از آن چشم پوشید.

صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) در جدیدترین گزارش خود در ابتدای سال ۲۰۲۳ میلادی با عنوان «چشم‌انداز حقوق کودکان در سال ۲۰۲۳ میلادی» محیط دیجیتال (اینترنت) را همچنان یکی از ابر چالش‌ها و بحران‌های بزرگ زندگی کودکان اعلام کرده و می‌افزاید که محیط دیجیتال و شکاف دیجیتالی نابرابری‌های بیشتری برای حقوق کودکان ایجاد می‌کند. همچنین در این گزارش آمده است که سال ۲۰۲۲ برای مردم سراسر جهان علی‌الخصوص‌کودکان، فوق‌العاده سخت بوده است. نسل بشر به‌خصوص کودکان با مجموعه‌ای از بحران‌های بزرگ از جمله ادامه‌ی بیماری همه‌گیر کرونا، جنگ بزرگ در اروپا، بحران انرژی، افزایش تورم و ناامنی غذایی و شکاف دیجیتال مواجه بوده‌اند. محیط دیجیتال (اینترنت) یکی از چالش‌های بزرگ حقوق بین‌الملل کودکان در عصر هوش مصنوعی است.

موضوع حمایت از حقوق کودکان در عصر دیجیتالیسم، مسئله‌ای مهم و درخور توجه است که می‌بایست از سوی دولت‌ها و سایر نهادهای دولتی و مدنی مورد حمایت ویژه قرار گیرد. در این میان میتوان نقش دیپلماسی برای حمایت از حقوق کودکان را مهم دانست و دولت‌ها همانند سال ۲۰۲۱ میلادی که در کمیته حقوق کودک سازمان ملل متحد گرد هم آمدند و با یک گفتمان همه جانبه و دیپلماسی دست به تصویب نظریه‌ی تفسیری شماره (۲۵) زدند که به تعیین مفاهیم و چارچوب‌ها در این زمینه پرداخته است.

در کنوانسیون حقوق کودک به عنوان یکی از قابل‌قبول ترین اسناد حقوق بشری مصوب ۱۹۸۹ میلادی، چهار اصل عمومی مهم، که عبارت از اصل عدم تبعیض (ماده‌ی ۲)، اصل رعایت مصالح عالیه کودکان (ماده ۳)، اصل حق بر حیات، رشد و بقا (ماده ۶)، و اصل حق بر شنیده شدن (ماده ۱۲) است، شناسایی شده و تمامی حقوق مندرج در کنوانسیون حول این چهار اصل عمومی در گردش است. در نظریه تفسیری شماره ۲۵ نیز، در تمامی حقوق کودکان، چهار اصل یادشده مدنظر قرار گرفته است که باید به‌صورت ویژه مورد تفقد قرار گیرد. اصول چهارگانه کنوانسیون حقوق کودک، یعنی مواد ۲، ۳، ۶ و ۱۲ راهبردهایی هستند که اعمال دیگر مواد کنوانسیون حقوق کودک در حوزه دنیای دیجیتال می‌بایست در پرتوی آنها صورت پذیرد.

هدف کمیته حقوق کودک از این تفسیر عمومی، ارائه راهبرد برای تقنین و سیاست‌گذاری در زمینه‌ی تحقق تعهدات دولت‌ها در چارچوب کنوانسیون حقوق کودک و پروتکل‌های اختیاری آن در پرتوی فرصت‌ها، مخاطرات و چالش‌های دنیای دیجیتال بود.به بیان بهتر، امروز با این تفسیر عمومی این کمیته، حقوق کودک نه تنها در محیط آفلاین، بلکه در محیط دیجیتال و برخط (آنلاین) نیز تضمین می‌شود. با توجه به گزارش جدید یونیسف درباره چشم انداز حقوق کودکان درسال ۲۰۲۳ میلادی بهره‌گیری از رهنمودهای کمیته حقوق کودک، به عنوان نهاد تخصصی حقوق کودکان در سطح جامعه‌ی بین المللی، می‌تواند در تضمین حقوق این دسته از اعضای خانواده بشری بسیار کارا و راهگشا باشد. حال سوال مهمی که پیش می‌آید این است که با پیدایش روز افزون پدیده‌های جدید همانند متاورس و چت جی‌پی‌تی (ChatGPT) و .... که حقوق کودکان را بیش از پیش در خطر نقض شدن قرار می‌دهد آیا دیپلماسی همه جانبه جهت حمایت از حقوق آنان در سال ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ میلادی مورد نیاز می‌باشد؟ دیپلماسی برای حقوق کودک در عصر پدیده‌های نوظهور تکنولوژی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و زیر ساخت‌های تعاملی بین‌المللی دولت‌ها در این عرصه مهم و در‌خور توجه است.

در دوران دیجیتال امروز، دوران کودکی هم زمان در محیط های آنلاین و آفلاین می گذرد. در صورتی که از حقوق کودکان در یک محیط حمایت نشود در محیط دیگر نیز حقوق آنها به خطر می افتد. عدم توجه به اخلاق در مواجه با تکنولوژی در عصر حاضر سبب خلق پلتفرم‌ها و خدماتی از فناوری‌های هوش‌مصنوعی شده است که خارج از اراده و کنترل بشر است و در آینده‌ای نه چندان دور و با ادامه‌ی این روند شاهد شکل‌گیری نظم نوینی در اجتماع بشری خواهیم بود که در روش مواجهه با جامعه و قانون اثرگذار خواهد بود. آدمی به واسطه هیپنوتیزم عصر تکنولوژی از فروغی که جوهره‌ی وجودی اوست، دور شده است اما نباید فراموش کردکه تکنولوژی بیشتر از آنکه ذاتاً فناورانه باشد ماهیتی اخلاقی و فرهنگی و انسانی دارد، و فناوری به خودی خود بد نیست بلکه نحوه استفاده از آن بسیار مهم است، فناوری عالی است، اما اگر تحت کنترل ما باشد.  

کودکی رؤیا نیست و حق با کودکان است، یادمان باشد که آینده را انسان‌هایی می‌سازند که امروز کودک‌اند، کودکان ما امروز نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوق‌شان احترام گذاشته شود. صیانت از مصالح عالیه کودکان، مهمترین مبنای حقوق کودک و ابدیت‌بخشیدن به حقِ دارا بودن از حق برای کودکان از مهمترین اهدافِ خاص نظام حقوق بین‌الملل کودکان در عصر دیجیتالیسم است.