جنگ یمن؛ نقطه، پایان

دیپلماسی ایرانی: با توافق 19 اسفند 1401/ 10 مارس 2023 بین تهران و ریاض برای ازسرگیری مناسبات دوجانبه، ناظران از احتمال پایان جنگ یمن گفتند. در فاصله زمانی 27 روزه بین توافق علی شمخانی و مساعد بن‌ محمد العیبان تا دیدار صبح پنجشنبه گذشته حسین امیرعبداللهیان و فیصل بن فرحان برای عملیاتی‌کردن گام‌های توافق، مجموعه تحولات و اخبار واصله هم نشان از آن داشت که شعله‌های آتش جنگ یمن هم در حال فروکش‌کردن است.

ریاض روی خط صلح

ظاهرا بعد از گام دوم تهران و ریاض، ذیل امضای بیانیه مشترک بین وزرای امور خارجه دو طرف، عربستان سعودی هم در مسیر تبدیل آتش‌بس موقت به صلح دائمی در یمن حرکت کرده است. در همین باره منابع آگاه اعلام کردند ریاض در نشستی با شورای ریاستی یمن تصمیم خود را برای پایان جنگ اعلام کرده است. منابع آگاه یمنی اعلام کردند مقامات عربستان رئیس و اعضای شورای ریاست‌جمهوری دولت مستعفی یمن را در سالروز اعلام تشکیل این شورا به ریاض فراخوانده و آنها را در جریان توافق‌های اعلام‌شده با دولت صنعا گذاشتند.

خالد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان، در دیدار پنجشنبه با رئیس و اعضای این شورا ساختار حل بحران یمن را به آنها تحویل داد. وزیر دفاع عربستان پس از این اقدام در توییتر خود نوشت: «طی دیدار با اعضای شورای ریاستی یمن، بر تداوم حمایت‌های عربستان از یمن و شورای ریاستی آن در تمامی زمینه‌ها از جمله خدمات‌رسانی به یمنی‌ها و کمک به دستیابی به یک راه‌حل سیاسی فراگیر در این کشور تأکید کردم». سفیر عربستان در یمن نیز رئیس و اعضای شورای ریاستی را در جریان جزئیات توافق ریاض با صنعا و نتایج آن گذاشت. منابع همچنین اعلام کردند که راه‌حل پیشنهادی عربستان شامل تمدید آتش‌بس در یمن برای یک سال دیگر از طریق توافق با صنعا در ازای پرداخت حقوق‌ها و یکپارچه‌سازی ارز و بازگشایی کامل بندر الحدیده است.

البته محمدرضا محمدی در گفت‌وگو با «شرق» این اتفاق را کاملا طبیعی می‌داند، چراکه به باور این کارشناس اکنون عربستان سعودی با گام دوم توافق در سایه دیدار حسین امیرعبداللهیان و فیصل بن فرحان (وزرای امور خارجه) به این تضمین رسیده است که تهران می‌تواند به عنوان بازیگر کلیدی و مهم، اقدام به کنترل و مدیریت حوثی‌ها و انصارالله کند. به همین دلیل ریاض هم به سمت تبدیل «آتش‌بس موقت» به «صلح دائمی» پیش رفته است. به گفته برخی منابع، بعد از تمدید آتش‌بس، عربستان به صورت رسمی پایان جنگ و توقف مداخله خود در یمن را اعلام می‌کند. در عین حال پس از اعلام رسمی پایان جنگ، دوره مذاکرات یمن با نظارت سازمان ملل و عربستان آغاز می‌شود. این مذاکرات برای توافق با مرحله انتقالی به مدت دو سال است. طرح عربستان شامل بررسی ساختار آتی دولت یمن طی مرحله انتقالی است. این راه‌حل همچنان در دست بررسی است؛ اما تقریبا نهایی است. در صورت دستیابی به توافق، طرف‌های درگیر در یمن ممکن است قبل از تعطیلات عید فطر که از ۲۰ آوریل آغاز می‌شود، توافق را اعلام کنند.

محمدرضا محمدی در ادامه تحلیل خود به این نکته هم ورود می‌کند که اساسا گام‌های بعدی عربستان و اعلام توافق تا پیش از عید فطر منوط به ادامه روند عملی مواد توافق تهران - ریاض خواهد بود. از این منظر، تحلیلگر حوزه غرب آسیا مسیر پیشرفت مذاکرات ایران و عربستان و همچنین روند توافقات ریاض و انصارالله را بر همدیگر اثرگذار می‌بیند. یعنی دو سر این مذاکرات از همدیگر تأثیر گرفته و بر همدیگر تأثیر می‌گذارند.

پیرو این نکته یک مقام ارشد دولت وابسته به عربستان در یمن هم روز جمعه خبر داد که توافقی برای تمدید آتش‌بس با انصارالله به مدت شش ماه تا یک سال به دست آمده است و پس از اجرای آن، مذاکرات مستقیم سیاسی برای راه‌حل جامع بحران این کشور انجام خواهد شد.

به گزارش «آناتولی» این مقام که نخواسته نامش فاش شود، گفت که دولت عدن و گروه انصارالله با تمدید آتش‌بس از شش ماه به یک سال موافقت کردند و خاطرنشان کرد که توافق‌نامه به طور رسمی حداکثر ظرف دو روز آینده اعلام می‌شود. وی افزود: «توافقی صورت گرفت که آتش‌بس در یمن تا پایان سال جاری تمدید شود و شامل اقدامات انسانی و اقتصادی شود».

این مقام یمنی ادامه داد: «شرایط این توافق شامل بازکردن فرودگاه بین‌المللی صنعا برای پروازهای بیشتر، ازسرگیری صادرات نفت از بنادر یمن، بازکردن جاده‌ها در استان تعز (جنوب غربی یمن)، آزادی زندانیان (تمام زندانیان دولت مستعفی یمن در مقابل تمام زندانیان انصارالله) و حمل مستقیم کالا به بندر عدن (جنوب یمن) است». آتش‌بسی که به مدت شش ماه بین دو طرف درگیری در یمن ادامه داشت، در دوم اکتبر ۲۰۲۲ پایان یافت و دولت مستعفی و انصارالله اتهاماتی را مبنی بر عدم تمدید آن به یکدیگر وارد آوردند.

محمدرضا محمدی در ادامه گفت‌وگویش با «شرق» از زاویه دید متفاوتی به موضوع ورود می‌کند و یادآور می‌شود که دو طرف جنگ یمن یعنی عربستان و انصارالله پس از هشت سال دیگر توان ادامه شرایط فرسایشی سابق را نداشتند؛ ضمن آنکه از دیدگاه این کارشناس، تهران هم با توجه به تحولات هفت ماه اخیر و برخی مسائل در حوزه اقتصادی تمایل داشت مناقشات منطقه‌ای زودتر سامان یابد و برون‌رفت از مشکلات موجود در سیاست خارجی را در پیش بگیرد.

کارشناس مسائل خاورمیانه در فراز دیگری از تحلیلش به این موضوع هم می‌پردازد که سیاست ریاض در قبال منطقه و جهان دچار تحول شده است، چراکه محمد بن سلمان عملا به دنبال تقویت نفوذ اقتصادی و تجاری این کشور است و جنگ یمن علاوه بر صرف هزینه زیاد در سوی دیگر به ناامنی در عربستان و کل منطقه منجر می‌شد؛ ازاین‌رو پایان جنگ یمن به شکل جدی در دستور کار قرار گرفت. در این راستا محمدی سه گام مطرح‌شده عربستان در نوشته رأی‌الیوم را فصل جدیدی از سیاست خارجی این کشور می‌داند.

اشاره این کارشناس به نوشته اخیر روزنامه رأی‌الیوم بود که از سه گام عربستان سعودی در ریل‌گذاری جدید دیپلماسی این کشور پرده برمی‌بردارد؛ اول، جدایی تدریجی از آمریکا پس از ناکامی در محافظت از آنها و خارج‌کردن موشک‌هایش یعنی «پاتریوت» و «تاد» از پایگاه‌های آمریکایی در لحظه حساس و حرکت به سمت شرق یعنی چین و شمال یعنی روسیه به عنوان رهبران نظم نوین جهانی. دوم، گفت‌وگوی محرمانه با رقیب خود یعنی ایران که تحت نظارت چین به توافق تاریخی بین دو طرف در پکن با حضور «شی جین پینگ» رئیس‌جمهور چین ختم شد و سومین گام، ابتکار «هوشمندانه» عربستان سعودی به عنوان مقدمه‌ای برای حل‌وفصل همه‌جانبه جنگ یمن در «سیستم آتش‌بس تدریجی و تمدیدپذیر» تحت نظارت «صوری» سازمان ملل نشان داده شده است که این آتش‌بس تا حدودی توانسته تنش‌ها را کاهش دهد.

انصارالله، منتظر!

ساعاتی بعد از انتشار خبر تصمیم عربستان برای پایان جنگ یمن بود که محمد عبدالسلام، رئیس تیم مذاکره‌کننده صنعا و عضو دفتر سیاسی انصارالله یمن هم اعلام کرد که «تفاهمی بین ریاض و صنعا محقق شده و منتظر هستیم عربستان برای اجرای این تفاهم اقدامات عملی را انجام دهد». عبدالسلام افزود که «امیدواریم این مسئله محقق شود و تلاش‌ها به توافق صلحی بینجامد که خواسته‌های ملت عزیز یمن از صعده تا المهره را پاسخ گفته باشد».

از طرف دیگر، محمد البخیتی، عضو دفتر سیاسی انصارالله یمن هم در واکنشی مشابه گفت که تفاهمی بین ریاض و صنعا محقق شده است. توافقی بین ریاض و صنعا حاصل شده که شامل همه‌ پرونده‌ها از جمله پرونده آتش‌بس، تحقق صلح فراگیر و دائم بوده که به نفع دو طرف است. این عضو انصارالله فاش کرد تفاهمات و راه‌حل فراگیر دومرحله‌ای خواهد بود، مرحله‌ای قبل از عید فطر و مرحله‌ای در آینده نزدیک.

محمد البخیتی با افشای خروج نیروهای اماراتی از یمن این را هم گفت که «امارات عقب‌نشینی عملی خود با تمام تشکیلات نظامی‌اش از یمن را آغاز کرده؛ اما ما اطلاعاتی تقریبا موثق داریم که قصد دارد برخی جزایر یمنی را در تصاحب خود داشته باشد و ما تأکید می‌کنیم هرگز حضور امارات را در یک وجب از خاک خود نمی‌پذیریم». او درباره مذاکرات یمنی‌ها با یکدیگر گفت، راه‌حل داخلی به تمام گروه‌های سیاسی یمن و کارآمدی موجود در میدان بستگی دارد که از حمایت‌های مردمی و توده‌ای برخوردار باشد.

احمد رفیعی هم در گفت‌وگو با «شرق» از منظر «مذکرات یمنی - یمنی» به بررسی تحولات روزهای اخیر در قبال جنگ یمن می‌پردازد و یک هشدار جدی را مشابه با جنگ سوریه مطرح می‌کند. به باور این تحلیلگر به همان اندازه که راهکار مذاکرات یمنی - یمنی تنها مسیر رسیدن به صلح دائمی، پایدار و گسترده در داخل یمن است، می‌تواند به یک دام و نقطه آغاز برای درگیری و جنگ داخلی یمن هم منجر شود، کمااینکه در سوریه هم راهکار مذاکرات سوری - سوری اکنون به یک بن‌بست و مناقشه سیاسی تبدیل شده است که از دید رفیعی در صورت ادامه می‌تواند سوریه را دوباره به سال ۲۰۱۱ بازگرداند.

در تبیین و تشریح بیشتر این نکته، تحلیلگر مسائل خاورمیانه یادآور می‌شود که هرکدام از طرف‌های یمنی به اندازه سهم، جایگاه و نفوذ خود در فضای سیاسی و اجتماعی این کشور باید دست به نقش‌آفرینی در آینده یمن بزنند؛ ازاین‌رو رفیعی هرگونه برهم‌خوردن توازن در سهم نفوذ جریان‌های سیاسی یمن برای آینده و سیستم حکومتی را نقطه شروع جنگ داخلی تلقی می‌کند. به‌خصوص آنکه این کارشناس از احتمال حمایت و دخالت کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه برای برهم‌زدن توازن سیاسی در مذاکرات یمنی - یمنی هم می‌گوید که در نتیجه این مذاکرات (یمنی - یمنی)، می‌تواند به یک چالش و بحران داخلی بدل شود.

رفیعی به شکل مصداقی‌تر روی مذاکرات سوری - سوری هم مانور می‌دهد و یادآور می‌شود که اکنون مذاکرات سوری - سوری هم برای ترسیم آینده سیاسی سوریه، تصویب قانون اساسی جدید، نحوه برگزاری انتخابات، شیوه دموکراسی در این کشور و... به یک مسئله جدی و بن‌بست بدل شده است. چون از زاویه دید این کارشناس اکنون سهم نفوذ بشار اسد و علوی‌های این کشور دوباره رجعت به همان چالش سال 2011 است که جنگ داخلی در سوریه را به دنبال داشت.

رفیعی در لایه‌ای عمیق‌تر از تحلیل خود به این مسئله هم ورود می‌کند که اگر بر فرض محال مذاکرات یمنی - یمنی به عاقبت مذاکرات سوری - سوری دچار نشود و نتیجه‌ای به دنبال داشته باشد، تازه انتخاب افراد هم می‌تواند یک چالش احتمالی دیگر باشد، کمااینکه این تحلیلگر خاطرنشان می‌کند که در لبنان هم با وجود «توافق 1989طائف» و مشخص‌بودن سهم و وزن هرکدام از جریان‌های سیاسی در لبنان اکنون بر سر انتخاب افراد در ترسیم آینده سیاسی این کشور چالش‌های جدی وجود دارد تا جایی که لبنان بعد از انتخابات پارلمانی، ماه‌هایی است که بدون رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر و دولت اداره می‌شود. به همین دلیل رفیعی اعتقاد دارد که وضعیت سیاسی، اقتصادی، معیشتی، دیپلماتیک، امنیتی، نظامی، دفاعی و اجتماعی لبنان هم در حد بحران شدید قرار دارد.

در ادامه این آسیب‌شناسی‌های رفیعی از مذاکرات یمنی - یمنی، او به اختلافات بین ریاض و امارات متحده عربی هم نقبی می‌زند و متذکر می‌شود که علاوه بر موضوع حوثی‌ها و انصارالله یمن، اکنون گروه‌های دیگری از جمله شورای انتقالی جنوب مورد حمایت امارات متحده عربی است و در مقابل هم گروه‌های تروریستی مانند القاعده در شبه‌جزیره عربستان و داعش از دل این درگیری‌ها بیرون آمده‌اند که بر برخی مناطق یمن مسلط هستند. این کارشناس مذاکرات یمنی - یمنی را به شدت پیچیده، بغرنج، زمان‌بر و البته حساس و شکننده ارزیابی می‌کند.