سرسام برجامی

روز گذشته (سه‌شنبه) حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، با جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در منطقه «بحرالمیت» اردن دیدار و رایزنی کرد. در این دیدار که در حاشیه اجلاس «بغداد ۲» برگزار شده است، علی باقری، مذاکره‌کننده ارشد ایران و انریکه مورا، هماهنگ‌کننده مذاکرات ایران و ۱+۴ نیز حضور داشتند‌.

در این نشست، مهم‌ترین موضوعات در دستور کار ایران و اتحادیه اروپا، به‌ویژه شرایط حاکم بر مذاکرات وین، مورد تبادل نظر دو طرف قرار گرفت. امیرعبداللهیان‌ ضمن اعلام آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای جمع‌بندی مذاکرات وین بر اساس پیش‌نویس بسته مذاکراتی که نتیجه ماه‌ها مذاکرات سخت و فشرده است، به طرف‌های مقابل توصیه کرد با پرهیز از سیاسی‌کاری و اتخاذ رویکردی سازنده و واقع‌بینانه، تصمیمات سیاسی لازم را برای اعلام توافق بگیرند. وزیر امور خارجه کشور در این دیدار، رویکرد کشورهای غربی در وضع تحریم‌های غیرقانونی علیه ایران به بهانه‌های واهی حمایت از حقوق بشر مردم ایران را محکوم کرد.

وی حمایت از حقوق بشر را جزء اصول پایه‌ای انقلاب اسلامی دانسته و ضمن یادآوری رویکرد کشورهای غربی در نقض حقوق بشر ملت ایران، از‌جمله در همراهی با تحریم‌های غیرقانونی آمریکا، ریختن اشک تمساح از سوی این کشورها در حمایت از حقوق مردم ایران را باورپذیر ندانست. امیرعبداللهیان با تبیین موضع و رویکرد اصولی جمهوری اسلامی ایران در حمایت از تمامیت ارضی اوکراین و تأکید بر راه‌‌حل‌های مسالمت‌آمیز برای خاتمه جنگ و حل بحران اوکراین، آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای رفع هرگونه سوءتفاهم در تعامل مستقیم با طرف اوکراینی را نیز اعلام کرد. جوزپ بورل در این ملاقات، با تشریح مواضع و رویکردهای اتحادیه اروپا در قبال جمهوری اسلامی ایران در ماه‌های اخیر، موضوع برجام و مذاکرات هسته‌ای را جدا از سایر موضوعات در دستور کار دو طرف دانست و بر عزم اتحادیه برای پیشبرد و به نتیجه رساندن مذاکرات وین تأکید کرد. اما موضع‌گیری مثبت بورل پس از این دیدار نیز دارای اهمیت است.

ر این زمینه مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با اشاره به دیدار خود با وزیر امور خارجه ایران گفت: «توافق کردیم ارتباطات را باز نگه داریم و برجام را بر اساس مذاکرات وین بازگردانیم». جوزپ بورل پس از دیدار دیروز (سه‌شنبه) خود با وزیر امور خارجه ایران در اردن، در حساب کاربری‌اش در توییتر پیامی منتشر و این دیدار را «ضروری» توصیف کرد. وی نوشت: «در بحبوحه وخامت روابط میان ایران و اتحادیه اروپا، دیداری ضروری با حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، در اردن داشتم». بورل در ادامه به موضوع استفاده از پهپادهای ساخت ایران در اوکراین اشاره کرد و افزود: «(در این دیدار) بر ضرورت توقف فوری حمایت نظامی از روسیه و سرکوب داخلی در ایران تأکید شد». وی همچنین نوشت: «توافق کردیم که باید ارتباطات را باز نگه داریم و برجام را بر اساس مذاکرات وین بازگردانیم».

در کنار این توییت مثبت دیروز بورل، او دوشنبه هفته گذشته نیز به موازات اعمال دور جدیدی از تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه جمهوری اسلامی ایران، عنوان کرد‌: «توافق هسته‌ای با ایران در جهت منافع خودمان است. ما باید تحریم‌ها را از توافق هسته‌ای جدا کنیم و تا جای ممکن به تعامل بپردازیم». او افزود: «برجام در وضعیت دشواری قرار دارد‌ اما گزینه بهتری نداریم. در شرایط کنونی برجام در وضعیت دشواری قرار دارد اما به نظرم گزینه بهتری نداریم که اطمینان حاصل کند ایران سلاح هسته‌ای تولید نخواهد کرد». در کنار این موضع‌گیری مثبت اروپایی‌ها، تهران نیز با حضور تیم فنی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در جهت حل اختلافات پادمانی موافقت کرد و این تیم به ریاست ماسیمو آپارو، معاون پادمانی رافائل گروسی (مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی)، با حضور چند‌ساعته، روز دوشنبه به وین بازگشت.

البته «کوتاه‌بودن» این سفر شبهه درباره شکست یا موفقیت برای توافق با آژانس را قدری مبهم کرده است؛ به‌ویژه آنکه نه تهران و نه آژانس تا لحظه تنظیم این گزارش، به جزئیات این سفر و محتویات دیدارهای انجام‌شده اشاره‌ای نکرده‌اند و فقط حسین امیر‌عبداللهیان‌ عنوان کرد که معاون مدیر‌کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفت‌وگوهای سازنده و رو‌به‌جلویی را با همکارانم در سازمان انرژی اتمی داشتند. افزون بر این، در سومین مجمع گفت‌وگوی تهران نیز که دوشنبه برگزار شد، امیر‌عبداللهیان‌ خاطرنشان کرد «اگر ایالات متحده واقع‌بینانه و در مسیری عملی و واقعی به دنبال رسیدن به توافق و بازگشت به تعهدات خود در برجام باشد، جمهوری اسلامی ایران نیز آمادگی دارد از مسیر گام‌های پایانی توافق برای رفع تحریم‌ها و بازگشت همه طرف‌ها به تعهدات استقبال کند. اکنون ما در مسیر استمرار تبادل پیام‌ها، مشورت و تعامل مستمر با نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا هستیم».

موضع‌گیری مثبت دیگر تهران به گفته‌های سیدکمال خرازی در این مجمع بازمی‌گشت. وزیر امور خارجه اسبق کشور در سومین مجمع گفت‌وگوی تهران با اعلام اینکه «ایران آمادگی بازگشت به تعهدات برجامی را دارد» گفت: «مشکلات بسیاری تاکنون حل شده و فقط موضوعات پادمانی مانده است که امیدواریم در سفر کارشناسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران، این موضوعات حل شود». با تکیه به جمله مذکور، این گزاره مطرح شد که رئیس شورای راهبردی روابط خارجی، نخستین مقام ایرانی است که از حل تمام اختلاف‌ها (جز مسئله پادمان) میان ایران، ۱+۴ و آمریکا سخت گفت و آن را پالس مثبت برجامی تهران قلمداد کردند.

مجموعه این دلایل و تحولات، «سناریوی احیای برجام، مجرد از دیگر موضوعات به‌خصوص تحولات سه ماه اخیر ایران و ارسال پهپاد به روسیه» را به ذهن متبادر می‌کند؛ این سناریو می‌گوید اروپا و در کل غرب به دلیل نگرانی از اوج‌گیری فعالیت‌های هسته‌ای، حتی با وجود دیگر اختلاف‌ها با تهران در سایر موضوعات، سعی دارد مذاکرت احیای برجام را به صورتی مجزا و مستقل پیش بگیرد تا حداقل بتواند آن را به‌عنوان دستاورد دیپلماتیک و نیز اهرمی برای نرسیدن تهران به نقطه گزیر هسته‌ای پیش ببرد و به موازات آن از این توافق برای ترسیم مسیری در جهت توافقات بعدی از حقوق بشر گرفته تا همکاری نظامی با روسیه، نفوذ منطقه‌ای، توان دفاعی و‌... استفاده کند.

سناریوی دوم

اما آنچه در این گزاره دیده نمی‌شود، آن است که تأثیر و نقش دو موضوع درباره ادعای «ارسال پهپاد به روسیه» و مهم‌تر از آن «مسائل سیاست داخلی ایران» تهران را با ساختار و بافتار موقعیتی جدیدی مواجه کرده است که دیگر نه جامعه جهانی برخورد سابق را با برجام دارد و نه حتی اگر تهران به دنبال احیای برجام داشته باشد، با سنگ‌اندازی‌های زیادی در حوزه دیپلماسی مواجه خواهد شد. در این راستا اگر در لایه اول تنها به موضع‌گیری‌های 48 ساعت اخیر غرب نگاه کنیم، به‌وضوح شاهد شکاف و تقابل نگاه بین بورل و اروپایی‌ها هستیم.

شاید در یک سطح از تحلیل این شکاف و تضاد در موضع‌گیری‌ها، همان سیاست «چماق و هویج» یا پی‌گرفتن بازی «پلیس خوب و بد» باشد؛ اما این دوگانگی در نگاهی عمیق‌تر گویای آن است که «طیف اعظم» غرب بازی خود را در مقابل نگاه «اقلیتی» مانند جوزپ بورل قرار داده که به دنبال احیای برجام است. در همین زمینه سخنگوی وزارت امور خارجه آلمان به‌صراحت عنوان کرد که در‌حال‌حاضر هیچ‌گونه برنامه‌ریزی برای برگزاری مذاکرات احیای برجام با ایران انجام نگرفته است.

به گزارش خبرگزاری آناتولی، فرانسیسکا اوبرمایر، معاون سخنگوی وزارت امور خارجه آلمان روز دوشنبه در گفت‌وگو با خبرنگاران خواستار اراده سیاسی ایران برای حل مسائل باقی‌مانده با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شد. اوبرمایر تأکید کرد: «ایران باید پاسخ‌های فنی قابل‌قبولی بدهد که به اراده سیاسی نیاز دارد. اکنون زمان آن فرارسیده است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران به گفت‌وگوهای خود درباره این مسائل ادامه دهند». این دیپلمات آلمانی بیان کرد که نمی‌توان پیش‌بینی کرد، این گفت‌وگوها (بین آژانس و تهران) نتیجه‌ای در بر داشته باشد.

معاون سخنگوی وزارت امور خارجه آلمان خاطرنشان کرد که در‌حال‌حاضر هیچ برنامه‌ریزی‌ای برای برگزاری مذاکرات ایران، آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، انگلیس و آلمان برای احیای برجام صورت نگرفته است؛ چرا‌که در‌حال‌حاضر هیچ نقطه شروعی برای ازسرگیری چنین مذاکراتی وجود ندارد. علاوه بر بیانات صریح و البته منفی برلین درباره احیانشدن برجام، تروئیکای اروپا پس از جلسه دوشنبه شورای امنیت درباره ایران،‌ در بیانیه‌ای مشترک ادعاهایی را درباره برنامه هسته‌ای و موشکی ایران و نقش منطقه‌ای آن پرداخته و نسبت به آنچه انجام‌دادن «فعالیت‌های تنش‌زا» در این زمینه‌ها عنوان کرده‌اند، به ایران هشدار دادند.

به گزارش وبگاه وزارت امور خارجه انگلیس، تروئیکای اروپا (فرانسه، انگلیس و آلمان) در بیانیه‌ای مشترک و تقابلی خود ادعا کردند که «ایران به مدت سه‌سال‌و نیم است که در‌حال نقض تعهداتش ذیل برجام بوده و به توسعه برنامه هسته‌ای‌اش ادامه می‌دهد؛ در‌حالی‌که به‌طور چشمگیری در‌حال کاهش تعهداتش در زمینه ایجاد شفافیت است. ایران هیچ توجیه غیرنظامی موثقی برای این اقدامات ندارد که دربردارنده خطرات درخورتوجهی در زمینه اشاعه تسلیحات اتمی هستند. برنامه هسته‌ای ایران هیچ‌گاه به اندازه امروز پیشرفته نبوده است».

در ادامه این بیانیه ادعا شده است: «ایران در ماه نوامبر اعلام کرد که توانمندی‌های تولید اورانیوم غنی‌شده‌اش را در فردو و نطنز به میزانی بسیار بیشتر از محدودیت‌های برجام افزایش می‌دهد. این فعالیت‌ها به‌طور بازگشت‌ناپذیری بر دانش هسته‌ای ایران می‌افزاید. همچنین مدت‌زمانی را که ایران برای انباشت مواد شکافت‌پذیر کافی برای ساخت چندین سلاح هسته‌ای نیاز دارد، در‌صورتی‌که بخواهد این کار را بکند، کاهش می‌دهد».

تروئیکای اروپا با اشاره به سطح غنی‌سازی اورانیوم در ایران مدعی شد: «ایران به تولید اورانیوم با خلوص پایین و بالا در سطوح بی‌سابقه‌ای ادامه داده و تا ۶۰ درصد غنی‌سازی انجام می‌دهد. این به‌ویژه به دلیل آنکه ایران توان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برای نظارت و راستی‌آزمایی درباره بخش مهمی از فعالیت‌های هسته‌ای ایران به تعلیق درآورده، نگران‌کننده است و اطمینان‌یابی از ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران را برای آژانس سخت‌تر می‌کند».

در ادامه این بیانیه ادعا شده است: «تنش‌زایی‌های مداوم ایران تأثیری جدی بر امنیت بین‌المللی و مقررات عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای دارد. ایران توافقی را که از سوی هماهنگ‌کننده برجام در ماه مارس و آگوست برای بازگشت به پایبندی کامل به تعهدات برجامی‌اش ارائه شد، با درخواست‌های غیرقابل قبول و فراتر از چارچوب برجام رد کرد». این سه کشور اروپایی در بخش مهمی از بیانیه مشترک‌شان مدعی می‌شوند «برجام و اجرای توافق‌های پادمانی آژانس دو موضوع جدا از هم‌ هستند. ایران تعهدات قانونی الزام‌آور بین‌المللی دارد تا پاسخ‌گوی سؤالات درباره همه مواد هسته‌ای باشد و با آژانس همکاری کند». این بیانیه به برنامه موشکی ایران نیز اشاره و تصریح کرد: «امروز، شورای امنیت درباره تحولات مهم در زمینه برنامه موشکی ایران و انتقال ثبات‌زدای موشک‌ها و پهپادهایش به بازیگرانی در منطقه و فراتر از آن نیز به بحث پرداخت».

در این بیانیه ادعا شد: «اولا، ایران به انجام‌دادن فعالیت‌هایی در زمینه موشک‌های بالستیک می‌پردازد که مغایر با قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است؛ از‌جمله آزمایش ماهواره‌برها که نوع فناوری به‌کار‌رفته در آنها در فعالیت‌های مربوط به موشک‌های بالستیک دوربرد قاره‌پیما نیز اجراکردنی است». تروئیکای اروپا افزود: «ثانیا، اشاعه تسلیحاتی ایران تهدیدی درخورتوجه برای منطقه و کل جامعه جهانی ایجاد می‌کند. ما به‌شدت فعالیت ثبات‌زدای ایران در منطقه را محکوم کرده و از آن می‌خواهیم فعالیت‌هایش در زمینه موشک‌های بالستیک و فعالیت‌های اشاعه‌ای را که مغایر با قطع‌نامه ۲۲۳۱ و دیگر قطع نامه‌های شورای امنیت سازمان ملل هستند، متوقف کند».

در این بیانیه تقابلی ادعا شده است: «ثالثا، ایران از ماه آگوست صدها پهپاد به روسیه داده است که ما قویا چنین نقل و انتقال‌هایی‌ را که ناقض قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل هستند، محکوم می‌کنیم. ما قویا به ایران درباره تحویل بیشتر تسلیحات به روسیه هشدار می‌دهیم، به‌ویژه هرگونه موشک کوتاه‌برد بالستیک که می‌تواند منجر به تنش‌زایی جدی شود». این سه کشور اروپایی در بیانیه خود گفتند: «ما از دبیرکل می‌خواهیم شواهد هرگونه انتقال قطعات، مواد، تجهیزات، کالا و فناوری‌های مغایر با قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت را بررسی و گزارش دهد. ما از سفر کارشناسان ذی‌صلاح سازمان ملل به اوکراین طبق درخواست دولت اوکراین و با حمایت دیگر کشورها استقبال می‌کنیم. درباره اقدامات بعدی‌مان با شرکای‌مان گفت‌وگو می‌کنیم».

در بخش پایانی این بیانیه آمده است: «ما مصمم هستیم که ایران نباید هیچ وقت یک‌ سلاح اتمی تولید کند، باید از حمایت از جنگ متجاوزانه روسیه علیه اوکراین بردارد و باید اشاعه تسلیحات متعارفش به بازیگران دولتی و غیردولتی در خاورمیانه را متوقف کند». افزون بر رد ادعای انجام مذاکرات برجامی از سوی آلمان و نیز بیانیه تروئیکای اروپایی که اشاره‌ای به ازسرگیری مذاکرات برجامی ندارد و اتفاقا مبیّن سایه سنگین مسائل داخلی ایران و نیز موضوع ادعاشده ارسال پهپاد به روسیه و مغایرتش با قطع‌نامه 2231 بر مذاکرات برجامی است، برخی جریان‌های داخلی هم برخلاف گفته‌های امیرعبداللهیان در دیدارش با بورل و نیز پالس مثبت سیدکمال خرازی، گویا مشکل تمام‌عیار با اروپا دارند تا جایی که برنامه جدی برای قطع یا کاهش روابط ایران با قاره سبز و به‌خصوص آلمان، فرانسه و انگلستان در دستور کار مجلس است.

در این زمینه اسماعیل کوثری، نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی، با اشاره به مصوبه مجلس درباره کاهش روابط ایران با انگلیس در سطح کاردار گفت: «این موضوع در مجلس یازدهم و از جایگاه نظارتی مجلس به‌ویژه از سوی اعضای کمیسیون امنیت ملی باید پیگیری شود». او با بیان اینکه نمایندگان در دوره هشتم مجلس شورای اسلامی قانونی را به تصویب رساندند که بر‌اساس‌آن روابط ایران با انگلیس باید تا سطح کاردار کاهش یابد، تأکید کرد: «کشورهای اروپایی، آلمان، فرانسه و انگلیس نشان دادند که خیرخواه ملت ایران نیستند و همواره اقدامات ضدایرانی آنها را شاهد بوده‌ایم». کوثری خاطرنشان کرد: «ما در مجلس ضمن اینکه پیگیری‌های لازم را برای اجرای قانون کاهش روابط با انگلیس خواهیم داشت، بحث تجدیدنظر در روابط با فرانسه و آلمان را نیز بررسی و پیگیری می‌کنیم».

همین یک مورد داخلی در ایران به موازات گفته‌های مقامات اروپا و آمریکا در دو روز اخیر نشان می‌دهد که دیدار امیرعبدالهیان و باقری‌کنی با بورل و مورا و موضع‌گیری مثبت آنان یا سفر تیم فنی آژانس به تهران، حتی با درنظرگرفتن شانس موفقیت برای حل اختلافات پادمانی) تا اطلاع ثانوی احیانا نه به ازسرگیری مذاکرات هسته‌ای منجر می‌شود و نه شاید در صورت آغاز گفت‌وگوهای وین شاهد حصول توافق و احیای برجام خواهیم بود؛ چرا‌که «شرق» اگرچه همواره از مذاکرات حمایت و استقبال می‌کند؛ در‌عین‌حال به تفصیل در مجموعه گزارش‌های خود ابعاد مختلف موضوع را واکاوی کرده است و بر این واقعیت هم تأکید دارد که ازسرگیری مذاکرات هسته‌ای و مهم‌تر از آن احیای برجام فراتر از موضع‌گیری مثبت خرازی، امیر عبداللهیان، بورل و... یا اقداماتی مانند سفر تیم فنی آژانس به تهران است. شاید این نگاه قدری بدبینانه به نظر آید؛ اما برای آغاز گفت‌وگوهای هسته‌ای پیش‌شرط‌های متعددی و موانع بسیاری وجود دارد که باید در انتظار رفع آنها باشیم.

هرچند‌ در یک سیر تحلیلی و در عالم سیاست نباید حکم قطعی داد؛ ولی با توجه به تعدد، تنوع و تکثر بازیگران ذی‌نفع در پروسه احیاشدن یا نشدن برجام که منافع متناقض و حتی متضادی برای این حجم از بازیگران دارد، آغاز گفت‌وگو و نهایتا حصول توافق قدری خوش‌بینانه و حتی کمی سطحی به نظر می‌رسد؛ چون همان‌گونه که پیش‌تر هم گفتیم، اولا سفر تیم فنی آژانس به تهران مؤیدی بر حل اختلاف پادمانی نیست، همچنان که تروئیکای اروپایی در بخش مهمی از بیانیه مشترک‌شان تأکید کردند که «برجام و اجرای توافق‌های پادمانی آژانس دو موضوع جدا از هم‌ هستند. ایران تعهدات قانونی الزام‌آور بین‌المللی دارد تا پاسخ‌گوی سؤالات درباره همه مواد هسته‌ای باشد و با آژانس همکاری کند». در ثانی حتی اگر این مهم روی دهد و اختلافات تهران و آژانس حل شود، همان‌گونه که بارها عنوان شده، فقط به معنی رفع یکی از موانع آغاز گفت‌وگوهاست.

در‌نهایت حتی اگر دیگر موانع هم رفع و مذاکرات از سر گرفته شود، لزوما به معنی حصول توافق نیست. شاید تهران نیم‌نگاهی به احیای برجام برای تعدیل فشارهای تقبلی در حوزه دیپلماتیک داشته باشد؛ اما تمنای ایران در این شرایط پارامتر تعیین‌کننده‌ای برای ازسرگیری گفت‌وگوهای هسته‌ای و نهایتا احیای برجام نیست. با این اوصاف نمی‌توان این تحلیل را نادیده گرفت و نپرسید که احیای برجام با وجود همه خبرهایی که مثبت به نظر می‌رسد، از دور که نگاهش می‌کنی، آیا هنوز در هاله تعلیق و حتی بایگانی‌شدن قرار ندارد؛ به‌خصوص آنکه نماینده ویژه آمریکا در امور ایران در واکنشی تقابلی در توییتر به خبر اعلام آمادگی تهران برای ازسرگیری مذاکرات اعلام کرد، آخرین امید جمعی برای احیای کامل برجام از‌دست‌رفته و از آن مهم‌تر جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا پیش از این هم در اظهاراتی بدون آنکه به یاد بیاورد آمریکا توافق در برنامه جامع اقدام مشترک را زیر پا گذاشت، در آستانه احتمال بازگشت برجام یک بار دیگر از همان موضع مدعی شد توافق هسته‌ای با ایران دیگر مرده است؛ اما نمی‌توانیم آن را اعلام کنیم.