احیای روابط عربستان و ایران، از توهم تا واقعیت

دیپلماسی ایرانی: تحرکات دیپلماتیک این روزهای عراق و مواضع وزیر امور خارجه این کشور نشان از آن دارد که بغداد پس از عبور از بحران سیاسی داخلی و پیدایش ثبات نسبی دوباره به دنبال ازسرگیری تلاش‌های خود برای احیای روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی است اما هنوز درباره موفقیت عراق برای احیای روابط تهران - ریاض تردیدهای جدی وجد دارد.

 تکاپوهای بغداد

آنچه بیش از همه محل استناد برای دور جدید تلاش‌های میانجی‌گرایانه بغداد با هدف احیای روابط تهران – ریاض است، به گفته‌های اخیر فؤاد حسین بازمی‌گردد. در همین باره وزیر امور خارجه عراق در گفت‌وگویی تلویزیونی به مذاکرات ایران و عربستان، گفت‌وگوهای هسته‌ای در وین و همچنین اعتراضات اخیر ایران پرداخت. فؤاد حسین در مصاحبه‌ای با شبکه کُردی رووداو گفت: «ایران و عربستان تاکنون پنج دور مذاکرات در سطح اطلاعاتی و امنیتی برگزار کرده‌اند. من با دو طرف ایرانی و سعودی دیدار داشتم و تلاش می‌کنیم که مذاکرات را به سطح وزرای خارجه برسانیم، تلاش‌های ما ادامه دارد و باید ببینیم چه چیزی رخ می‌دهد؟».

فؤاد حسین با اشاره به اینکه محتوای پنج دور قبلی مذاکرات ایران و عربستان به‌طور رسمی اعلام نشد، تأکید کرد: «عراق در‌حال‌حاضر با دو طرف در ارتباط است». وزیر امور خارجه عراق در بخش دیگری از مصاحبه خود درباره تأثیر مذاکرات توافق هسته‌ای بر مذاکرات ایران و عربستان گفت: «نمی‌خواهم وارد این بحث شوم‌ اما تمام امور به هم مرتبط هستند. روابط ایران و عربستان و مناسبات ایران و آمریکا روی هم تأثیرگذار هستند‌ اما این تأثیرگذاری مستقیم نیست. هم ایران ‌و هم عربستان بر اساس منافع خود سیاست‌های خود را دارند ‌و ما ‌هم مانند دیگر طرف‌ها پیگیر مذاکرات وین هستیم».

فؤاد حسین درباره اینکه بغداد پیش از این پیام‌های آمریکا را به ایران منتقل کرده است، تصریح کرد: «بله، انجام داده‌ایم و همچنان این کار را انجام می‌دهیم. من اخیرا دیدارهایی با دو طرف داشتم. این دیدارها به توافق هسته‌ای مرتبط است و در‌واقع دو طرف به نتایجی رسیده‌اند‌ اما اکنون مسئله دیگری را به توافق ربط دادند. بحث و مناقشه اکنون درخصوص این مسئله است و این مسئله میان ایران و آمریکا است، نه ایران و 1+5».
البته در کنار این نکات فؤاد حسین، وزیر امور خارجه عراق در گفت‌وگوی دیگری با اشاره به تداوم مذاکرات ایران و عربستان گفت این دو کشور درخصوص مسائل زیادی به توافق رسیدند. فؤاد حسین، وزیر خارجه عراق در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در مصاحبه‌ای با اسپوتنیک گفت: «تهران و ریاض می‌توانند به مذاکرات خود در بغداد ادامه دهند تا روابط دو جانبه را عادی و اختلافات خود را حل کنند. روند مذاکرات ادامه خواهد داشت و ممکن است دور جدید در سطح افسران اطلاعاتی باشد و ما امیدواریم که بعد از دور جدید اوضاع تغییر کند».
در این بین نکته مهمی که فؤاد حسین به آن اشاره کرد، این بود که ایران و عربستان در خصوص مسائل زیادی به توافق رسیده‌اند و در‌حال‌حاضر مسئله انجام مذاکرات بیشتر در سطح وزرای خارجه همچنان مطرح است.
اینها علاوه بر آن است که وزیر امور خارجه عراق در دیدار عصر شنبه هفته جاری با حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی خود با اشاره به روند مثبت گفت‌وگوهای ایران و عربستان از آمادگی کشورش برای برگزاری دور جدید این گفت‌وگوها در بغداد خبر داد. فؤاد حسین در این دیدار خاطرنشان کرد: «عراق به مساعی جمیله خود در این زمینه ادامه می‌دهد و ایران و عربستان را به بازگشت روابط به حالت طبیعی و بازگشایی سفارتخانه‌ها دعوت می‌کند».

با وجود آنکه این تحرکات دیپلماتیک و گفته‌های فؤاد حسین امیدها برای احیای روابط ایران و عربستان را قدری تقویت می‌کند اما برای رسیدن به نقطه مطلوب پیش‌شرط‌های متعددی نیاز است که مهم‌ترین آن به سرنوشت جنگ یمن و مذاکرات وین و آینده برجام باز‌می‌گردد. در این خصوص بسیاری از کارشناسان، تحلیلگران و ناظران امر معتقدند که احیای روابط تهران – ریاض در گرو احیای توافق هسته‌ای و پایان‌یافتن جنگ در یمن است.

تغییرات معنادار

در میانه تلاش‌ها و تحرکات فؤاد حسین برای از سرگیری روابط تهران – ریاض، پادشاه عربستان تغییراتی را در ساختار دولت این کشور ایجاد کرد؛ تغییراتی که بیش از هر چیز در راستای تقویت جایگاه و قدرت فرزندان او ارزیابی می‌شود. در سال‌های اخیر به دلیل بیماری و کهولت سن سلمان بن عبدالعزیز، عملا قدرت در اختیار محمد بن سلمان بوده است و وی رسما حاکم دوفاکتوی عربستان محسوب می‌شود. با احکام جدید جایگاه بن سلمان در ساختار قدرت عربستان سعودی محکم‌تر شد.

به گزارش العربیه، سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان سه‌شنبه، پنجم مهرماه با صدور فرمانی محمد بن سلمان، فرزند خود و ولیعهد این کشور را به ریاست شورای وزیران این کشور منصوب کرد. بر اساس فرمان سلمان بن عبدالعزیز همچنین خالد بن سلمان، فرزند دیگر او و برادر محمد بن سلمان به عنوان وزیر دفاع منصوب شده است.

پیش از این ریاست شورای وزیران عربستان بر عهده پادشاه این کشور بود که عالی‌ترین مقام در هرم قدرت در عربستان سعودی محسوب می‌شود. تا قبل از این دستور، محمد بن سلمان علاوه بر سمت ولیعهدی، وزیر دفاع این کشور نیز محسوب می‌شد که با تغییرات جدید، اکنون جای او را برادر کوچک‌ترش گرفته است. خالد بن سلمان پیش از این معاون وزیر دفاع بود. در کنار این تغییرات یوسف بن محمد البنیان، وزیر آموزش و پرورش عربستان خواهد شد.

در این بین اخبار و گزارش‌های واصله حکایت از آن دارد که سمت فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه، عبدالعزیر بن ‌سلمان وزیر انرژی، خالد بن عبدالعزیر الفلیح وزیر سرمایه‌گذاری، عبدالعزیز بن سعود بن نایف بن عبدالعزیز وزیر کشور و محمد بن عبدالله الجدان وزیر امور دارایی در کابینه این کشور تغییر نکرده است. البته در فرمان سه‌شنبه پادشاه سعودی این نکته نیز قید شده است که ملک سلمان کماکان در نشست‌های کابینه که در آن شرکت می‌کند، ریاست را بر عهده خواهد داشت. ساعاتی پس از انتشار این فرمان، تلویزیون دولتی عربستان سعودی، ملک سلمان را در حال ریاست بر جلسه روز سه‌شنبه کابینه این کشور نشان داد.

سلمان بن عبدالعزیز ۸۶ ساله در سال ۲۰۱۵ به پادشاهی عربستان رسید. او در دو سال گذشته چندین بار در بیمارستان بستری شده است. از این رو محمد بن سلمان از زمانی که در سال ۲۰۱۷ به ولیعهدی عربستان رسید، تلاش‌های گسترده‌ای را برای ایجاد تغییر در این کشور آغاز کرده است تا به افزایش وزنه سیاسی – اجتماعی او در عربستان کمک کند.

این نکته اگر‌چه در چارچوب تحولات داخلی عربستان قابل ارزیابی است‌ اما بی‌شک تأثیرات خاص خود را بر سیاست خارجی این کشور هم خواهد داشت. از این منظر پروسه مذاکرات ایران و عربستان تحت‌الشعاع این تغییرات قرار خواهد گرفت؛ حال اینکه تأثیرات این پوست‌اندازی ساختاری در عربستان سعودی بر سرنوشت مذاکرات تهران – ریاض مثبت خواهد بود یا نه، در آینده مشخص خواهد شد.

 یکی به میخ، یکی به نعل زدن‌های ریاض

باوجود افزایش تلاش‌های عراق در زمینه احیای روابط ایران و عربستان، ریاض سیاست مبهمی را در این خصوص پیش می‌برد؛ چراکه سعودی‌ها از یک سو خود را مشتاق برای ازسرگیری مناسبات با ایران نشان می‌دهند و هم‌زمان با آن سعی دارند کماکان اتهام‌زنی علیه تهران را هم در دستور کار خود داشته باشند.

در همین رابطه فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان در حاشیه نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک در گفت‌وگویی با شبکه فرانس24 و در پاسخ به سؤالی درباره مذاکرات احیای برجام با ادعای اینکه این توافق، یک توافق معیوب بوده است، تأکید کرد: «حتی یک توافق ناقص بهتر از نبود آن است. ما درخصوص احیای برجام، به ویژه در ارتباط با بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایران نگرانی‌هایی داریم. اصلی‌ترین نگرانی ما این است که می‌شنویم دلیل وقفه مذاکرات موضوعات مربوط به پادمان‌ها و تحقیقات آژانس است».

بن فرحان با بیان اینکه عربستان سعودی از بازگشت به برجام استقبال می‌کند، افزود: «ما از این اتفاق استقبال می‌کنیم، اما این باید گام اول باشد، نه پایان کار. برجام باید گام اول برای رسیدگی به موضوعات باقی‌مانده قدیمی درخصوص فعالیت‌های هسته‌ای ایران و مسئله پادمان‌ها و همچنین اساسی برای گفت‌وگو درباره موضوعاتی چون امنیت منطقه‌ای باشد».

رئیس دستگاه سیاست خارجی عربستان سعودی در پاسخ به سؤالی درباره مذاکرات تهران و ریاض برای برقراری مجدد روابط میان دو کشور که به میزبانی عراق برگزار می‌شود، مدعی شد که عربستان سعودی تاکنون قصد خود برای برقراری روابط مثبت با ایران را نشان داده و امیدوار است که طرف ایرانی هم همین‌گونه باشد». بن فرحان تصریح کرد: «ما برای ادامه گفت‌وگوها با ایران از طریق عراق آماده هستیم. ما آماده ادامه رایزنی‌ها در آینده برای احتمال ایجاد روابط دیپلماتیک هستیم».

وی در پاسخ به این سؤال که آیا در نیویورک دیداری با حسین امیرعبداللهیان وزیر امورخارجه ایران داشته است، گفت: «هنوز اختلافاتی با ایران وجود دارد که درحال‌حاضر مانع ملاقات او با همتای ایرانی شده است». وزیر امورخارجه عربستان همچنین تصریح کرد: «به‌طور قطع ما خواهان برقراری روابط مثبت با همسایگان خود در ایران هستیم».

بااین‌حال فیصل بن فرحان در مواضعی متفاوت در سازمان ملل عنوان کرده بود که عربستان از ایران می‌خواهد که به تعهدات هسته‌ای خود عمل کند. وزیر امورخارجه عربستان در سخنرانی خود در هفتادوهفتمین نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل با تکرار ادعاهای پیشینش درهمین‌باره عنوان کرد: «ما از ایران می‌خواهیم تا هرچه سریع‌تر به تعهدات هسته‌ای خود عمل کند». بن فرحان در ادامه سخنرانی خود گفته بود که ما همچنین از ایران می‌خواهیم گام‌های اعتمادساز با همسایگانش را در پیش بگیرد.

حال مشخص نیست که این سیاست یکی به میخ و یکی به نعل‌زدن‌های عربستان سعودی در قبال ایران، پیگیری راهبرد چماق و هویج است یا اساسا ریاض تمایلی به احیای روابط با ایران ندارد و صرفا به دنبال بازی با کلمات و وقت‌کشی سیاسی و دیپلماتیک است؟! صدالبته مشابه همین سؤال در قبال ایران هم مطرح است. از‌این‌رو اگرچه بغداد امیدوار به احیای روابط تهران – ریاض است‌ اما سؤال اینجاست که آیا دو طرف اختلاف هم مانند عراق آن‌چنان مایل و مشتاق هستند؟/شرق