یارگیری های امریکا و چین در پروژه های کلان رقابتی

نویسنده: مهدی پورباقر،  کارشناس ارشد روابط بین الملل و مطالعات آمریکا 

دیپلماسی ایرانی: با آغاز دوره ریاست جمهوری شی جین پینگ در سال 2013، چین مسیر جدیدی را در روابط بین الملل و علی الخصوص روابط دوجانبه با آمریکا گشوده است. به نظر می رسد چین از رویکرد مبتنی بر دیپلماسیِ سازش خود وارد فاز عملیاتی تری شده و رقابت های جدیدی را در عرصه بین الملل برای خود تعریف کرده است. پکن با اقدامات خود به دنبال افزایش دامنه نفوذ استراتژیک در جهان است تا کفه نظم موجود را به نفع خود تغییر دهد. امری که ایالات متحده آمریکا را به عنوان بانیِ اصلیِ نظم بین المللیِ کنونی نگران کرده است.

مهمترین استراتژی چین در راستای نیل به هدف خود، طرح عظیم سرمایه گذاری زیرساختی و اقتصادیِ «ابتکار کمربند-راه» (Belt and Road Initiative) است. شی جین پینگ با اعلام این طرح در سال 2013، بزرگترین طرح سرمایه گذاری در جهان که تاکنون توسط یک کشور ارائه شده است را رونمایی کرد. امری که به وضوح حاکی از قدرت اقتصادی پکن است. این طرح عظیمِ فرامنطقه ای چین را از طریق خطوط زمینی به مرکز و جنوب شرق آسیا، خاورمیانه و نهایتاً اروپا متصل می کند و همچنین با ایجاد شبکه های آبراهی نوین نیز چین به جنوب شرق آسیا، خاورمیانه، آفریقا و نهایتاً اروپا متصل می شود تا مسیر تجارت و توسعه اقتصادی چین بیش از پیش هموارتر شود و جنبه بین المللی آن اعتبار ویژه ای به پکن بدهد. در واقع چین با اتکا به قدرت عظیم اقتصادی خود با ایجاد این «مشارکت بین المللی» گسترده درصدد گسترش حوزه نفوذ اقتصادی و سیاسی خود است. ابتکار «کمربند، راه» شامل طرح های مختلفی در حوزه های زیرساختی مانند ساخت جاده، راه آهن، بنادر و فرودگاه است. در حوزه های نوینی چون فناوری نیز ایجاد زیرساخت های هوشمند از جمله گسترش تکنولوژیِ حساسِ 5G نیز مد نظر چین است. دولت چین در قالب این طرح حتی پرداخت وام ها و کمک های اقتصادی به سایر کشورها را نیز مد نظر دارد. به همین دلایل این ابتکار به شالوده اصلی سیاست خارجی پکن تبدیل شده است. این طرح همه مناطق جهان اعم از کشورهای توسعه نیافته، در حال توسعه و حتی کشور های پیشرفته و توسعه یافته و برخی از متحدین آمریکا را نیز شامل می شود.

تا ژانویه سال 2021، 140 کشور جهان با امضای تفاهم نامه (MoU) به این طرح دولت چین پیوسته اند. صرف نظر از کشورهای آفریقایی و حوزه آمریکای لاتین که به نوعی جامعه هدف اصلیِ ابتکار «کمربند-راه» چین هستند، کشورهای عربستان سعودی، امارات، مصر و ترکیه از شرکا و متحدینِ منطقه خاورمیانه آمریکا هستند که در این طرح حضور دارند. از اتحادیه اروپا و متحدین غربیِ واشنگتن نیز کشورهایی چون ایتالیا، یونان و لوکزامبورگ در این طرح مشارکت دارند. در شرق آسیا نیز کشورهایی چون کره جنوبی، نیوزلند و فیلیپین که همگی از همسایگان منطقه ای چین و در عین حال از متحدین قدیمی ایالات متحده محسوب می شوند در این طرح حضور دارند. نکته ای حاکی از تغییر بازی ها در جهان معاصر روابط بین الملل است.

با عنایت به خیزش چین و اهدافِ ابتکار «کمربند-راه» که بال اصلی سیاست خارجی شی جین پینگ را تشکیل می دهد، جوزف بایدن، رئیس جمهوری آمریکا، به عنوان بانی نظم موجود در آخرین نشست گروه 7 (G7) در ژوئن سال 2021، به همراه متحدین اصلیِ خود بریتانیا، کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا و ژاپن و البته حضور متحدین دیگر از جمله استرالیا، کره جنوبی، هند و آفریقای جنوبی به عنوان مهمان، ابتکار «ساخت جهانی بهتر» (Build Back Better World Initiative) را پایه گذاری کرد. آمریکا در این طرح همانند نسخه چینی آن به دنبال سرمایه گذاری در زیرساخت های کشورهای کمتر توسعه یافته و در حال توسعه در جهان است. هدف واشنگتن از این طرح «رقابت استراتژیک با چین» با همراهیِ متحدین «هم فکر» و «کشورهای حامی دموکراسی» است تا اصول و ارزش های مورد نظر خود را در رقابت با چین در عرصه بین المللی ترویج کند. آمریکا در قالب این طرح علاوه بر سرمایه گذاری در زیرساخت های اقتصادیِ کشور های هدف، به دنبال بهبود در عملکرد ساختار های حکمرانی، حوزه فناوری و دیجیتال، حوزه بهداشت و سلامت، مباحث آب و هوایی و زیست محیطی و همچنین برابری جنسیتی است.

با توجه به جهان بینی های مختلف دولت چین و کشورهای غربی در راس آمریکا، رویکردها و نحوه عملیاتی کردن هر یک از این طرح ها متفاوت خواهد بود.

در بعد تامین مالی، با توجه به اقتصاد دولت محور و متمرکز چین که تحت حاکمیت حزب کمونیست چین (CCP) قرار دارد، بودجه اقتصادیِ طرح عظیم چینیِ «ابتکار کمربند-راه» مستقیماً توسط دولت چین و بانک های دولتیِ چینی تامین می شود. نهادهای دیگری مانند «بانک توسعه جدید» (New Development Bank)، «بانک سرمایه گذاری زیربنایی آسیایی» (Asian Infrastructure Investment Bank) و «بنیاد جاده ابریشم» (Silk Road Fund) نیز از تامین کننده های مالی ابتکار چینند که در همگی آنها ردپای پررنگ ساختار حزبی و دولتی چین دیده می شود.

در حالی که در طرف مقابل، تامین مالیِ طرح «ساخت جهانی بهتر» بیشتر متمرکز بر سرمایه گذاری شرکت ها و بخش خصوصی کشورهای گروه 7 و به ویژه بخش خصوصی آمریکا به عنوان رهبر بلوک است. البته با ورود سرمایه های خصوصی به کشورهای هدف، حمایت نهادهای فدرال آمریکا چون «آژانس بین المللی توسعه مالی» (DFC)، «آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده» (USAID)، «بانک صادرات-واردات ایالات متحده» (EXIM)، «آژانس چالش هزاره» (MCC) و همچنین «آژانس تجارت و توسعه ایالات متحده» (USTDA) نیز به تسهیل سرمایه گذاری بخش های خصوصی در کشورهای هدف کمک خواهد کرد. با توجه به این موارد به نظر می رسد نوع تامین مالیِ دولتی یک جانبه چین در برابر تامین مالیِ خصوصی چندجانبه آمریکا قرار دارد.

در بعد اصولی و ارزشی، در حالی که طرح چینی تمرکز خود را بر حوزه های «سخت» و سنتی ای چون زیرساخت ها و طرح های عمرانی قرار داده است و توجه خاصی به ساختارهای حکمرانی در کشورهای هدف ندارد، طرح رقیب علاوه بر حوزه های فوق، مواردی چون فساد ساختاری و شفافیت مالی و همچنین حوزه های «نرم» مانند مشکلات زیست محیطی و برابری جنسیتی در کشورهای هدف را نیز مورد توجه قرار داده است. به نظر می رسد تمرکز طرح «ساخت جهانی بهتر» بر موارد نامبرده مبتنی بر انگاره «دموکراسی و حقوق بشر» است. امری که فقدان آن انتقاداتی را برای طرح «کمربند-راه» به وجود آورده است.

حال با توجه به نکات گفته شده، باید دید آمریکا به همراهیِ متحدین اصلی خود تا چه میزان توانایی رقابت با طرح چینیِ «کمربند-راه» را خواهد داشت. در واقع با توجه به نوع کارکرد و ارزش هایی که هر کدام از این طرح ها در قبال کشورهای هدف خود دارند، میزان واقعیِ عملیاتی شدن این طرح ها با توجه به ساختارهای کشورهای هدف چگونه خواهد بود. از طرفی دیگر با توجه به میزان وابستگی های متقابل برخی از متحدین آمریکا به چین، رویکرد این متحدین در همراهیِ واشنگتن در طرح «ساخت جهانی بهتر» چگونه خواهد بود. و در نهایت این که دو قدرتِ مستقر و قدرتِ در حال خیزش عرصه بین الملل در قالب این طرح ها، صرفاً به دنبال تضاد و رقابتی استراتژیک هستند یا این که این دو طرح عظیم توانایی متمم سازی و تکمیل یکدیگر را خواهند داشت.