داستان مهره قرمز شطرنج

نویسنده: ماندانا تیشه یار، عضو هیات علمی موسسه آموزش عالی بیمه اکو و دانشگاه علامه طباطبائی

دیپلماسی ایرانی: هندوستان از دیرباز سرزمین فیلسوفان و دانشمندان بوده و علوم بسیار، از ریاضیات و آمار گرفته تا پزشکی و فلسفه در آن دیار پا گرفته و به دیگر سرزمین ها راه یافته اند. شبیه سازی دانش جنگاوری بر پایه محاسبات علوم ریاضی و احتمالات نیز از جمله ابتکارهای دانشمندان هندی در دوره جهانشاهی گوپتا در حدود هزار و پانصد سال پیش به شمار می رود. دستاورد این برنامه، بازی چاتورانگا است که به توانمندسازی قدرت دوراندیشی و استدلال بازیگران کمک می کند. پادشاهان هند بر این باور بودند که این بازی می تواند زمینه یادگیری ارزش های دلاوری، تصمیم گیری، شکیبایی و شجاعت را فراهم آورد. چاتورانگا واژه ای در زبان سانسکریت و به معنای «چهار بازو» است که به چهار بخش نظامی ارتش هند یعنی ارابه ها، فیل ها، سواره نظام و پیاده نظام اشاره داشت.
در همان دوران بود که شاه هند، با تکیه بر دیپلماسی علمی، کوشید تا ایرانیان را مقهور ذهن پیچیده و ایده خلاقانه دانشمندان هندی کند و بازی چاتورانگا را به دربار خسرو انوشیروان، پادشاه ساسانی معرفی کرد. اگرچه بر پایه داستان های شاهنامه، بزرگمهر حکیم، وزیر نامدار ایرانی توانست راز این بازی را دریابد و در برابر آن، بازی ایرانی نَرد، که آن هم روایت جنگاوری ایرانیان در رزم های کوه و دشت و موقعیت های گوناگون بود، را طراحی و ارایه کند و موبدان هندی را به شگفتی وادارد، اما بازی هندی که اینک در ایران به نام چَترَنگ خوانده می شد، طرفداران خود را یافت و سال ها بعد، به دست بازارگانان ایرانی به سرزمین های عربی و اروپایی راه یافت و کم کم نامش به شطرنج تغییر کرد. 

بازی شطرنج که امروزه از محبوبیتی جهانی برخوردار است، در طول سده ها تغییرات بسیاری به خود دیده و مردمان سرزمین های گوناگون بنا به ایده و سلیقه خود در آن ابتکارهایی به خرج داده اند. در این بازی، نه تنها نام مهره ها و کارویژه هر یک از آنها بارها تغییر کرده، بلکه شمار خانه های صفحه شطرنج و شمار بازیگران و حتی قوانین حاکم بر بازی نیز بنا به توافق بازیگران، دستخوش تغییرات بوده و زمینه ساز پیدایش بازی های پیچیده تری شده که ذهن انسان ها را به چالش کشیده و به تفکر بیشتر واداشته است. 

این پیچیدگی تا بدان جا پیش رفته که گاه شطرنج از بازی دو نفره، به یک بازی با بازیگران متعدد تبدیل شده و بنا به شمار بازیگران، صفحه شطرنج به چند ضلعی های گوناگون تغییر شکل داده است. شطرنج بازان حرفه ای گاه حتی تک مهره ای (مثلا قرمز رنگ) را نیز در درون صفحه شطرنج می گذارند که در حالی که متعلق به هیچ یک از بازیگران نیست، اما در هر نوبت بازی، هر یک از بازیگران می توانند یا یکی از مهره های خود و یا تک مهره قرمز رنگ را به حرکت درآورند و حرکتی به ضرر دیگر حریفان انجام دهند. در واقع، برای تک مهره قرمز رنگ مهم نیست که کدام بازیگر او را به حرکت در می آورد، او نه تنها به هیچ یک از بازیگران تعلق ندارد، بلکه از بسیاری از قواعد بازی نیز می تواند تبعیت نکند. و این البته بازی را هیجان انگیزتر و محاسبات آن را پیچیده تر می سازد. 

در گذر روزگار، شطرنج که خود از آغاز بازی ای نظامی برای به تصویر کشیدن صحنه جنگ بود، جایگاه خود را به عنوان سیاسی ترین بازی در میان سیاستمداران و جنگاوران حفظ کرد و بارها در نوشته های گوناگون از اصطلاحاتی همچون «صفحه شطرنج سیاست» و «بازی سیاسی شطرنج» و غیره در متون سیاسی و امنیتی یاد شده است. این بازی در هر دو عرصه سیاست داخلی و سیاست خارجی کارآمدی خود را نشان داده است و امروزه بسیاری از اندیشمندان علوم سیاسی و روابط بین الملل به شباهت های بسیار میان سیاست ورزی و بازی شطرنج اذعان دارند. به ویژه می توان در سال های اخیر رد پای شطرنج را در مطالعات آینده پژوهی که از الگوهای شبیه سازی و نظریه های احتمالات برای تدوین سناریوهای آینده استفاده می کنند، به خوبی دید. 

در واقع، می توان گفت که امروزه در عرصه سیاست بین الملل، بازی های کوچک و بزرگ شطرنج در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی در جریان هستند و بازیگران گاه همزمان بر سر چند بازی نشسته اند و مهره ها را به حرکت در می آورند. این همزمانی و چند لایه بودن صفحات شطرنج سیاست در عالم واقع، بر پیچیدگی فرایند تصمیم سازی برای بازیگران افزوده است و جلوه های تازه ای از تهدیدها و فرصت ها را فراهم آورده است. 

در این میان، یکی از چالش برانگیزترین انواع بازی شطرنج سیاست را می توان در ماه های اخیر در منطقه ما به مرکزیت افغانستان به روشنی دید. در حالی که عرصه شطرنج منطقه ما از اضلاع گوناگون تشکیل شده و بازیگران کوچک و بزرگ منطقه ای و بین المللی دور تا دور آن نشسته اند و هر یک همزمان گوشه چشمی بر این بازی و نگاهی به دیگر صفحات شطرنج خود دارند، بنا به توافقی خواسته یا ناخواسته، تک مهره قرمز رنگی نیز بر این بازی افزوده شده است. این مهره قرمز رنگ، در حالی که به طور کامل به هیچ بازیگری تعلق ندارد، قابلیت آن را دارد که در دست همه بازیگران بچرخد و برای ایشان بازی کند و این در حالی است که هیچ قانون و قاعده ای برای شیوه های حرکتی این مهره تعریف نشده و هر بازیگر بنا به مقدورات و توانمندی های خود آن را به حرکت در می آورد و جلو یا عقب می برد و مهره ای از حریف را می زند یا مهره قرمز رنگ را برای مدتی مهار می کند. در ساخت و نقش بخشیدن به مهره قرمز رنگ منطقه ما، همه بازیگران، کم یا زیاد، سهم داشته اند و در رهگذر زمان، بنا به مهارت خود در بازی، از آن سود یا زیان دیده اند. 

این مهره قرمز که می توان آن را «طالبان» نامید، در عرصه شطرنج منطقه ای ما، از همکاری با آمریکا و چین گرفته تا روسیه و عربستان و از ارتباط با پاکستان و ازبکستان گرفته تا ایران و هندوستان را در کارنامه خود دارد. مهره قرمز ما خود را محدود به هیچ یک از قواعد بازی نکرده و به هر کس که خواسته با او بازی کند، سر یاری نشانه داده است. در این بازی با بازیگران پرشمار که هر یک معادلات بسیاری در تعیین روابط خود با دیگر بازیگران را در سر دارند و برای هر حرکت باید احتمالات بسیاری را بسنجند، مهره قرمز رنگ می تواند هم جذابیت بسیار و هم تهدید فراوان در بر داشته باشد. سردرگمی نسبت به نقشی که این مهره در صفحه شطرنج منطقه ما می تواند بازی کند، به ویژه در ماه های اخیر و سرنگونی دولت مرکزی در افغانستان افزایش یافته و همچنان بازار تحلیل و گفتگو درباره اینکه چه کسی مهره قرمز را به کابل برده است و چه کسی از این حرکت سود می برد و چه کسی جا به جایی بعدی را انجام می دهد و آینده معادلات قدرت در این بازی چگونه خواهد بود، داغ است. در عین حال، همه بازیگران منطقه ای و بین المللی به این نکته نیز نظر دارند که آیا روزی مهره قرمز خود به یک بازیگر بدل خواهد شد و در کنار دیگر بازیگران، در گوشه یکی از اضلاع صفحه شطرنج منطقه ما خواهد نشست؟ 

شرح عکس: بازی شطرنج در اثر مینیاتور ایران درکتاب شاهنامه بایسنقری