چرا غرب آسیا برای روسیه اهمیت حیاتی دارد؟

نویسنده: ابوالفضل پازوکی، پژوهشگر و فارغ التحصیل رشته روابط بین الملل دانشگاه بین الملل قبرس

 دیپلماسی ایرانی: فدراسیون روسیه، که به عنوان حکومت جانشین اتحاد جماهیر شوروی در عرصه سیاست بین الملل شناخته می شود، با داشتن بیش از ۱۷میلیون کیلومتر مربع قلمرو سرزمینی بزرگترین کشور جهان است. در کنار این فاکتور مهم جغرافیایی، وجود ذخایر عظیم انرژی اعم از نفت و گاز، اقتصاد نوظهور، حضور به عنوان عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل، عضو موسس سازمان همکاری های شانگهای و همچنین دارا بودن 6255 کلاهک هسته ای این کشور را به یکی از قدرت های بزرگ در عرصه سیاست بین الملل تبدیل کرده است. 

روسیه که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در همه زمینه ها به قهقرا رفته بود در دهه ۹۰ میلادی حضوری ضعیف و حداقلی در مناسبات و کشمکش های بین المللی داشت. اما همزمان با به قدرت رسیدن ولادیمیر پوتین در اواخر دهه 90 و بهبود تدریجی شرایط اقتصادی – سیاسی، نقش و وزن این کشور در سیاست بین الملل بار دیگر احیا و تقویت شد. یکی از مناطقی که روسیه در این یک دهه اخیر کوشیده است تا در آن بازیگری کلیدی و جریان ساز باشد منطقه بحرانی "غرب آسیا" – و یا به اصطلاح غلط رایج خاورمیانه - است. 

غرب آسیا جایگاه مهم و استراتژیکی در دکترین سیاست خارجی نوین مسکو دارد. این اهمیت تا آنجایی بود که روسیه در سال ۲۰۱۵ مستقیما وارد نبرد سوریه شد و توانست متحد خود بشار اسد را در قدرت نگه دارد و مخالفین حکومت وی را، که عمدتا تحت حمایت رقبای غربی – عربی مسکو بودند، پس بزند. ورود نظامی روسیه به این جنگ نقطه عطفی نه تنها در مناسبات منطقه غرب آسیا بلکه در سیاست بین المللی بود؛ چرا که مسکو را بار دیگر به عنوان یک قدرت جهانی تاثیرگذار معرفی کرد. اما به‌راستی دلایل اهمیت ژئوپولتیک این منطقه نزد مسکو چه می تواند باشد؟ 

با نگاهی عمیق و استراتژیک به تاریخ رابطه روسیه با غرب آسیا می توان چهار دلیل عمده را برشمرد:

۱- نزدیکی جغرافیایی روسیه به این منطقه. ۲- اهمیت ذاتی ژئواستراتژیک، ژئو اکونومیک و ژئو انرژیک غرب آسیا. ۳- حضور گسترده نظامی، اقتصادی و سیاسی رقبای مسکو همچون ایالات متحده امریکا. ۴- وجود اقلیت بزرگ مسلمان در روسیه که تعاملات گسترده تاریخی – فرهنگی با این منطقه دارند.

 ۱- نزدیکی جغرافیایی

بی شک، هر قدرت بزرگی نمی تواند از آنچه در محیط پیرامونیش می گذرد چشم بپوشاند چرا که هرگونه غفلت و سستی امکان سرازیرشدن ناامنی و آشوب از محیط پیرامونی به محیط داخلی را دارد. روسیه نیز به دلیل قرابت جغرافیایی با آسیایی غربی همواره تمرکز بخش اعظم سیاست خارجی خود را معطوف به این منطقه بحرانی کرده است. این رویکرد منحصربه روسیه امروزی نمی شود چرا که حکومت های سابق که فدراسیون روسیه میراثدار آنهاست هم چنین رویکردی به این منطقه داشتند. این ملاحظات امنیتی و همسایگی منافع معین و مشخصی برای مسکو ایجاد می کند که تضمین استمرار آن ابتدا بر دوش دستگاه سیاست خارجی این کشور است.

۲- اهمیت  ژئواستراتژیک غرب آسیا

این منطقه به دلیل قرار گرفتن بین شرق و غرب که همچون پلی این دو را به هم متصل می کند اهمیت فوق العاده ای به خاطر این نقش خود در سیاست جهانی دارد به نحوی که هر قدرت، چه غربی چه شرقی، سعی بر تسلط بر آن را دارد. از همین روی جاده ابریشم کهن که دنیای شرق را به دنیای غرب متصل می کند از دل این منطقه می گذرد. همچنین جمعیت 450 میلیونی این منطقه آن را تبدیل به یکی از بزرگترین بازارهای هدف برای تولیدات صنعتی، نظامی و کشاورزی کرده است. اما شاید در این بین انرژی نقش مهمتری دارد چرا که حدود یک سوم از تولید نفت و گاز جهان به تنهایی در این منطقه است. روسیه که خود از بزرگترین دارندگان و تولیدکنندگان نفت و گاز در جهان است به منظور هماهنگ سازی سیاست های انرژی همواره سعی در حفظ ارتباطات خود دارد. عربستان، به عنوان دومین کشور از لحاظ میزان ذخایر نفتی، در کنار ایران، عراق، کویت، امارات متحده عربی و قطر شش قدرت برتر انرژی  غرب آسیا هستند که روسیه با هر6 کشور روابط نزدیک و عمیقی دارد.

۳- حضور رقبای روسیه در غرب آسیا
 
غرب آسیا از دیرباز جولانگاه تاخت و تاز قدرت های بزرگ غربی و شرقی بوده است. اما پس از اکتشاف ذخایر بزرگ نفت و تبدیل این منطفه به هاب انرژی جهان در دویست ساله اخیر، حضور کشورهای بیگانه نیز پررنگتر و چشمگیرتر شده است. حضور و نفوذ انگلیس و فرانسه در میانه قرن ۱۹ و تا اویل جنگ جهانی دوم و پس از آن شکل گیری روابط استراتژیک ایالات متحده به عنوان رهبر بلوک غرب با کشورهای این منطقه که همگی در ردیف رقبای بزرگ مسکو در سطح بین المللی هستند، روسیه را واداشته است تا با بکارگیری تمامی ابزار قدرت سخت و نرم خود از کشورهای منطقه یارگیری کند تا بلکه حضور رقبای غربی خود را خنثی و تعدیل کند. حمایت از عراق، سوریه و تا حدودی مصر در   برابر محور سعودی – ایران در طول جنگ سرد و همچنین پشتیبانی نسبی از  محور مقاومت در برابر محور شرکای امریکا در منطقه نمونه هایی از تلاش های مسکو برای تعدیل حضور رقبای خود درغرب آسیاست.

۴- وجود اقلیت مسلمان ساکن روسیه

روسیه که  پذیرای حدودا 2۰ میلیون مسلمان در داخل خاک خود است به طور تاریخی ارتباطات گسترده  تاریخی فرهنگی با کشورهای عمدتا مسلمان این منطقه را داراست. هر سال جمعیتی قابل توجه از روسیه رهسپار مکه و مدینه برای انجام شعائر دینی می شوند. این رفت و آمدها طبعا در طول تاریخ به تعمیق و گسترش روابط  مسکو با این منطقه که زادگاه دین اسلام است، منجر شده است.

بنابراین، با توجه به موارد ذکر شده نباید از حضور پر رنگ مسکو در مناسبات و کشمکش های این منطقه متعجب شد. نزدیکی جغرافیایی به این منطقه ژئواستراتژیک که به نوعی هاب انرژی دنیاست و حضور سنگین رقبای مسکو  در این منطقه گردانندگان سیاست خارجی روسیه را واداشته است تا با اتخاذ دیپلماسی فعال و پویا ارتباطات این کشور را با این منطقه تنظیم کنند. اما شاید در این بین موقعیت ژئواستراتژیک و ژئو اکونومیک غرب آسیا مهترین دلیل در بین دلایل ذکر شده برای اهمیت غرب آسیا در سیاست  خارجی پیچیده و چند لایه روسیه باشد.