موقعیت ایران در ابتکارعمل کمربند و جاده، محبوب ترین روایت از روابط پکن-تهران

نویسنده این مطلب: جاکوبو سیتا 

دیپلماسی ایرانی: مشارکت پکن و تهران که تحت عنوان «یک رابطه کهن الگویی قدرت بزرگ-قدرت میانه» برچسب خورده، شاخصه هایی مانند عدم تقارن اساسی در توزیع توانایی های مادی، وضعیت بین المللی و جاه طلبی های دو طرف، دارد. بی شک، آغاز طرح کمربند و جاده دست کم در سطح استراتژیک تا اندازه ای عدم تقارن را کاهش داده چرا که موقعیت جغرافیایی ایران، این کشور را به یک مرکز مهم در میانه آسیای میانه، خاورمیانه و اروپا تبدیل و کانون پروژهای جاه طلبانه چین در دسترسی به غرب تبدیل کرده است. در حالی که فشار تحریم های ایالات متحده به طور فزاینده ایران را به گردش به سمت شرق وا داشته، به نظر می رسد 4 دهه دوستی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین سرانجام در آستانه تغییر از یک رابطه نامتقارن به یک همگرایی متعادل تر بین دو بازیگر نیازمند یکدیگر قرار گرفته باشد.

ابتکارعمل کمربند و جاده: تغییر دهنده بازی در روابط چین و ایران

از زمان تاسیس جمهوری اسلامی در سال 1979، روابط اقتصادی و نظامی چین و ایران ترکیب پیچیده ای از امنیت انرژی و منافع استراتژیک چین بوده و رقابت جهانی پکن با واشنگتن و تلاش چین برای ایجاد یک رابطه مثبت با شورای همکاری خلیج فارس بر آن تاثیر داشته است. اجرای طرح کمربند و جاده در سال 2013 که می توان آن را بلند پروازانه ترین پروژه ژئوپلیتیک قرن شی جینپینگ دانست، یک موقعیت جدید برای ایران در اعمال نفوذ خارجی چین فراهم آورد. با این حال، رد روند عادی سازی روابط با ایران توسط دولت دونالد ترامپ و عدم شفافیت ابتکارعمل کمربند و جاده روند پیوستن ایران به این پروژه را کند کردند.

همکاری چین و ایران در امتداد جاده ابریشم محور اصلی نامه سرگشاده ای بود که شی جینپینگ پیش از اولین سفر خود به تهران در ژانویه 2016 امضا کرد. مساله جالب توجه این بود که شی جینپینگ بلافاصله پس از اجرایی شدن برجام و همزمان با مشارکت جامع استراتژیک دو کشور راهی تهران شد. این نامه حاوی یک یادآوری طولانی از روابط تاریخی چین و ایران در امتداد جاده باستانی ابریشم ظاهرا با هدف ترسیم زمینه های همکاری بین چین و ایران «در چارچوب طرح کمربند و جاده» بود. به گفته شی جینپینگ، این موارد (1) «افزایش اعتماد متقابل سیاسی»، (2) «پیگیری نتایج برد-برد و رفاه مشترک»، (3) «ارتقاء ارتباطات و گسترش همکاری های عملی» و (4) »حمایت از گشودگی و شمول و تشویق به تبادل بین تمدن ها» را شامل می شود. نامه شی جینپینگ لحن، انتظارات و اهداف گسترده تر روابط چین و ایران را پس از امضای برجام تعیین کرد و شراکت بین دو کشور را به عنوان بخشی از یک پروژه گسترده تر و چند جانبه ابتکارعمل کمربند و جاده تغییر داد.

اگرچه چارچوب همکاری به تصویر کشیده شده توسط شی جینپینگ هنوز به طور کامل توسعه نیافته، اما ابتکارعمل کمربند و جاده از سال 2016 بر گفتمان سیاسی و تعاملات اقتصادی-اجتماعی بین ایران و چین حاکم بوده است. پروژه چینی همچنین یک بهانه قدرتمند فرهنگی و استراتژیک برای تفسیر تهران از رابطه آن با پکن فراهم آورده است. جواد ظریف ، وزیر امور خارجه ایران، پیش از سفر اوت 2019 خود به چین گفت که دو کشور مرحله جدیدی از همکاری را با الهام از ابتکار عمل کمربند و جاده آغاز کرده اند.

انتظار می رود اجرای ابتکارعمل کمربند و جاده جدای از ایجاد یک روایت موثر، تاثیر قابل توجهی بر روابط چین و ایران بگذارد. در واقع، تعداد زیادی از سندهای همکاری که در ژانویه 2016 به مناسبت آغاز همکاری استراتژیک جامع توسط دو کشور امضا شده بود، به چارچوب ابتکارعمل کمربند و جاده مربوط می شد. از دیدگاه چین، ایران دارای موقعیت استراتژیک کلیدی به عنوان یک محور جغرافیایی بین آسیای میانه، خلیج فارس و اروپا است. به علاوه، ایران یکی از مراکز مهم در کوریدور اقتصادی چین-آسیای میانه-آسیای غربی، مسیر زمینی که دسترسی آن به دریای مدیترانه را بدون عبور از روسیه فراهم می کند، است. با این حال، ورود کامل ایران به کوریدور اقتصادی غرب آسیا به افزایش سطح و کیفیت ارتباطات ایران و کشورهای همسایه بستگی دارد؛ هدفی که نیازمند سرمایه گذاری های عمده چینی و بهبود قابل توجه قوانین تجارت ایران و ادغام مالی جهانی آن است.

با این حال، همانطور که پیشتر اشاره شد، به نظر می رسد توانمندی چین در جذب ایران در ابتکارعمل کمربند و جاده تحت تاثیر امتیاز پایین پکن در اجرا و تحقق پروژه ها وعده داده شده به تهران و بی ثباتی سیاسی خلیج فارس تضعیف شده است. این امر به ویژه در مورد کوریدور اقتصادی غرب آسیا بسیار مشهود است. در واقع، ایران از نظر استراتژیک نه تنها در موقعیتی قرار که چین غربی را با ترکیه و دریای مدیترانه پیوند می دهد، بلکه همچنین نقطه دسترسی به خلیج فارس و خاورمیانه قلمداد می شود. بنابراین، عادی سازی وضعیت ایران در منطقه و روابط آن با کشورهای همسایه، روندی که می توانست با اجرای برجام آغاز و با همکاری های استراتژیک چین با عربستان سعودی و امارات متحده عربی تقویت شود، پیش شرط تعهد پکن به تهران است. با توجه به سیاست اعمال فشار حداکثری ایالات متحده تحت دولت ترامپ (و خودداری بایدن از لغو تحریم ها تا زمان تدوین این مقاله)، و با توجه به تنش های فزاینده در خلیج فارس، بعید است که نقش محوری ایران در طرح کمربند و جاده در آینده نزدیک توسعه یابد. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: موسسه مطالعات سیاسی بین الملل ایتالیا / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34