انگیزه هایی که ریاض و تهران را پشت میز مذاکره نشاند

نویسنده: دکتر مریم خالقی نژاد، دکتری تخصصی علوم سیاسی 

دیپلماسی ایرانی: در ماه های اخیر تحولات مختلفی در منطقه خاورمیانه رخ داده که باعث تغییر رویه برخی کشورها و حکومت ها شده است. اگرچه این تحولات هنوز به عرصه عمل نرسیده است اما در صورت اجرایی شدن آنها شاهد تاثیرگذاری چشمگیری بر روند تحولات تنشی و چالشی بر وضعیت خاورمیانه خواهیم بود. 

با توجه به اینکه ایران و عربستان سال هاست به عنوان دو قطب قدرتمند منطقه شناخته شده اند، یکی از مهمترین این تحولات تغییر روابط این دو کشور است. روزها و هفته های متعددی است که اخبارهای مختلف از مذاکرات ایران و عربستان منتشر می شود. دریکی دو روز اخیر سخنگوی وزارت امور خارجه نیز مذاکرات صورت گرفته میان ایران و عربستان را تایید و هدف آن را مسائل دوجانبه و منطقه ای خوانده است و پیشتر مقامات عراقی اعلام کرده بودند که عراق میزبان چند دوره از گفت وگوهای ایران و عراق و خواهان بهبود روابط آنها بوده است. گزارش های مختلفی از جلسات این مذاکره در خصوص درخواست های طرفین مبنی بر مساله یمن و یا عملکرد عربستان از مذاکرات جدید برجام ارائه شده است.

اما واقعیت امر آن است که پیش بینی می شود تحولات منطقه ای و فرامنطقه ای این مذاکرات را الزام آور کرده است. عوامل فرامنطقه ای که دو کشور را به سمت مذاکرات سوق داده است عبارتند از؛ تغییر سیاست های امریکا در منطقه و کاهش تنش نظامی از قبیل خروج نظامی از افغانستان، از سرگیری مذاکرات برجام و کاهش حداقلی تقابل امریکا و ایران، رقابت نرم و اقتصادی و سیاسی روسیه و چین در مقابله با امریکا در منطقه و افزایش قدرت آنها، بهبود برخی روابط کشورهای مختلف با منطقه، عملکرد برخی کشورهای مختلف در جنگ های یمن و لبنان برای خروج نظامی و سرکوب بیشتر گروه های تروریستی و خطرات ناشی از آن، همه و همه از روند احتمالی و تمایل کاهش تنش در منطقه خاورمیانه نشان دارد که عربستان و ایران را نیز به پای میز مذاکرات برای مسائل منطقه ای و روابط بهتر کشانده است. 

از مهمترین دلایل داخلی و تمایل دو قدرت منطقه ای به مذاکره را می توان محورهای کلی زیر دانست.

برای عربستان تغییر رویه دولت امریکا نسبت به منطقه و بالاخص ایران مانند کاهش تنش نظامی و عدم وجود حامی قدرتمند امریکایی مانند دونالد ترامپ برای اقدامات عربستان در مقابله با قدرت ایران اولین و مهمترین عامل است. سپس عواملی مانند ناکامی در جنگ یمن، صرف هزینه های گزاف در سوریه و یمن و عدم دستیابی به اهداف مدنظر در این دو کشور، اختلاف با برخی متحدان قبلی از قبیل امارات، تلاش برای بهبود روابط با ترکیه و سوریه، ملاقات های مقامات ایران یا دیگر کشورهای به خصوص حوزه خلیج فارس برای بهبود ارتباطات ایران با کشورهای منطقه و از همه مهمتر احتمال حل شدن مساله برجام و مذاکرات وین از عوامل تاثیرگذار بر سیاست های عربستان برای مذاکره با ایران است.

در مقابل کشور ایران نیز اولا نشان داده که در صورت مذاکرات عقلانی میان طرفین برای هرگونه مذاکره آماده است. از آنجایی که ایران در حال مذاکرات برجام است لذا این احتمال دارد که برخی کشورهایی مانند عربستان بتوانند از قدرت خود بر برخی از ابعاد آن استفاده کنند و تاثیر بگذارند. از سویی ایران هم درصدد است که به کشورهای منطقه نشان دهد که مذاکرات برجام ضد منافع آنها و یا ارتباطات منطقه ای نیست. 

ثانیا مساله یمن و سپس لبنان و حتی عراق نیز برای امنیت ایران مهم است که در صورت توافق منطقه ای با کشورهای مختلف بخصوص کشورهای قدرتمند در منطقه، دولت های منطقه ای می توانند تاثیرات بیشتری را در حل بحران¬های چندگانه داشته باشند. در این بین ارتباط با کشورهای مختلف و تلاش بیشتر برای سرکوب تروریسم منجر به کاهش شیعه هراسی از سوی مخالفان خواهد شد.

علاوه بر این عوامل برخی عوامل مشترکی وجود دارد که برای هر دو کشور حائز اهمیت است، یکی مساله تنش و درگیری کشورهای عربی مانند یمن و لبنان و دیگری مساله آب های خلیج فارس نمونه ای از یک مشکل منطقه ای است که تجارب دو جنگ یمن و لبنان حاکی از آن است که مشکلات منطقه ای بیش از هر چیز دیگر به اتحاد منطقه ای نیازمند است. 

همچنین عامل دیگر حضور و تمرکز چین و روسیه در منطقه است که شاید تلنگری برای کشورهای منطقه ای در جهت اتحاد و عدم ورود به یک جبهه بندی جدید این بار با سرکردگی دو کشور چین و روسیه باشد.

اگرچه تا کنون هیچ وقت در منطقه خاورمیانه مذاکرات منطقه ای مانند مناطق اروپایی و امریکایی به دور از قدرت های بزرگ صورت نگرفته و در صورت انجام به عرصه عمل نرسیده است اما اکنون به نظر می رسد که کشورهای منطقه حرکتی هرچند اولیه را برای کاهش تنش در منطقه خواهان هستند. این دو کشور تاثیرگذار و قدرتمند منطقه نیز دریافته اند که با توجه تمرکز بر خاورمیانه در قرن جدید و بروز مشکلات متعدد باید تغییراتی را در روابط خود بوجود آورند تا بتوانند برخی از مسائل منطقه ای را بدست بگیرند. به همین دلیل صحبت های اولیه با تمرکز بر یمن شروع شده است. بی تردید اگر این اقدامات بتواند ادامه دار باشد و بعد از اتخاذ به صورت عملی اجرا شود همگرایی اولیه و شاید محدود منطقه ای میان ایران و عربستان تاثیرات بسیار پررنگی را در تحولات منطقه ای خواهد گذاشت.