ایران در حال سپری کردن یکی از مهمترین بحران‌های امنیتی - سیاسی دنیا

حمیدرضا اسماعیلی نجار، پژوهشگر حقوق هسته ای

دیپلماسی ایرانی: بحران هسته‌‌‌ای کشور ما ایران، بعد از جنگ سرد بزرگترین بحران سیاسی امنیتی در دنیاست. بحرانی پر فراز و نشیب با قدمتی در حدود هجده سال که با انعقاد برجام رو به پایان می‌رفت و با خروج آمریکا از برجام شدت گرفت. یکی از عوامل موثر در نقش آفرینی طرفین این بحران، امنیت هسته‌ای است. آمریکا و اسرائیل بارها تهدید به حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران کردند و حمله سایبری به نطنز، ترور دانشمندان هسته‌ای، سرقت اسناد هسته‌ای از شورآباد و انفجار در مرکز مونتاژ سانتریفیوژ نطنز از جمله اقدامات خرابکارانه‌ای هستند که با هدف تاثیرگذاری بر این بحران روی داده‌اند.

از جمله مسائل مهم در امور هسته‌ای، امنیت هسته‌ای است. امنیت هسته‌ای مترادف است با پیشگیری، کشف و پاسخ به سرقت، خرابکاری، دسترسی غیرمجاز، نقل و انتقال غیرقانونی یا هرگونه عمل توام با سوءنیت پیرامون مواد هسته‌ای و دیگر مواد رادیواکتیو یا تاسیسات هسته‌ای مرتبط با آنها. در واقع، امنیت هسته‌ای را می‌توان آمادگی و عکس العمل دولت‌ها در برابر حوادث امنیتی هسته‌ای دانست. حوادث امنیتی هسته‌ای، عبارتند از تحصیل غیرمجاز، قاچاق، حمل و نقل غیرقانونی، فروش غیرقانونی مواد هسته‌ای یا رادیواکتیو و همچنین، خرابکاری و اعمال توام با سوءنیت نسبت به تجهیزات مرتبط با مواد و تاسیسات هسته‌ای.

هر حادثه امنیتی هسته‌ای به وسیله خرابکار یا دشمن ارتکاب می‌یابد و هر خرابکار یا دشمن یک تهدید امنیتی است. امروزه دولت‌ها با دو نوع تهدید امنیتی هسته‌ای مواجه هستند. تهدیدات امنیتی داخلی، توسط افرادی ارتکاب می‌یابند که دسترسی مجاز به مواد، تجهیزات و تاسیسات هسته‌ای دارند، مانند کارمند نیروگاه هسته‌ای و تهدیدات امنیتی خارجی، توسط افرادی که دسترسی مجاز به مواد، تجهیزات و تاسیسات هسته‌ای ندارند، مانند گروه‌های تروریستی ارتکاب می‌یابند. نهادهای امنیتی باید ارزیابی دقیقی از انگیزه، اهداف و توانایی تهدیدات امنیتی هسته‌ای داشته باشند تا بتوانند نظام امنیت هسته‌ای و اقدامات متقابل برای برخورد صحیح با این تهدیدات را طراحی کنند.

اهداف حادثه امنیتی هسته‌ای، مواد هسته‌ای و رادیواکتیو یا تاسیسات هسته‌ای و افراد و اشیای درون آنها هستند. ممکن است حادثه امنیتی هسته‌ای در زمان حمل و نقل داخلی یا بین المللی مواد هسته‌ای و رادیواکتیو رخ دهد. اجتماعات سیاسی و مذهبی، مکان‌های استراتژیک و اطلاعات حساس امنیتی نیز می‌توانند هدف حادثه امنیتی هسته‌ای باشند. حادثه امنیتی هسته‌ای می تواند به شکل حملات سایبری و بر روی رایانه‌ها یا سیستم‌های اطلاعاتی دیجیتالی نیز رخ دهد. آثار و نتایج یک حادثه امنیتی هسته‌ای بستگی به ماهیت، مکان و دیگر شرایط این حادثه دارد و بطور معمول، حوادث امنیتی هسته‌ای آثار و نتایج بهداشتی، اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی را درپی دارند.

برای پیشگیری، کشف و پاسخ به حوادث امنیتی هسته‌ای باید به شناخت و ارزیابی صحیحی از اینگونه حوادث رسید. بطورکلی، ارزیابی تهدید، به جمع آوری، دسته بندی و ارزیابی اطلاعات در مورد خطرات بالقوه یا موجود که می‌توانند منجر به حادثه امنیتی هسته‌ای شوند، اطلاق می‌شود. برای رسیدن به این منظور، نهاد‌های امنیتی هسته‌ای باید خطرات بالقوه هر هدف هسته‌ای را با توجه به انگیزه، اهداف و توانایی‌های تهدید امنیتی شناسایی کنند و مطابق با آن هدف، سناریوهای احتمالی حادثه امنیتی را بررسی کنند و سپس، برای هر سناریو پاسخی مناسب طراحی کنند. برای مثال، خطرات تهدید کننده یک نیروگاه هسته‌ای با خطرات تهدید کننده حمل و نقل مواد هسته‌ای متفاوت است. خطرات تهدید کننده کیک زرد با خطرات تهدید کننده پسماند هسته‌ای در حمل و نقل متفاوت است. همچنین، خطرات تهدید کننده یک دانشمند هسته‌ای با خطرات تهدید کننده نگهبان یک مجتمع غنی سازی سوخت هسته‌ای متفاوت است. به همین ترتیب، شیوه ارزیابی خطرات، سناریوهای احتمالی و در نتیجه سطح حفاظتی موارد ذکر شده باید متفاوت از هم باشند.

از طرفی، ارزیابی تهدیدات باید متناسب با شرایط و اوضاع و احوال سیاسی، تغییر پذیر باشد به این معنا که در دوره‌های زمانی معین قابل بازبینی باشد. برای مثال، تهدیدات امنیتی قبل از برجام با تهدیدات امنیتی پس از برجام، تهدیدات امنیتی قبل از حمله به پایگاه عین الاسد با تهدیدات امنیتی بعد از حمله به پایگاه عین الاسد با یکدیگر متفاوت هستند و برای هر کدام‌ باید ارزیابی تهدید جداگانه با استفاده از شیوه‌هایی مانند "طرح بنیادین تهدید" صورت گیرد. پس از ارزیابی تهدیدات و طراحی پاسخ و عکس العمل در برابر تهدید، باید احتمال شکست خوردن آن پاسخ مورد توجه قرار گیرد و برای آن چاره جویی شود.

مجموع عواملی که در این نوشتار بطور خلاصه ذکر شد، تشکیل دهنده نظام امنیت هسته‌ای هستند. نظام امنیت هسته‌ای، نظامی پویاست در نتیجه، برای رسیدن به امنیت هسته‌ای پایدار، نه تنها باید با تحولات روز همراه بود بلکه باید پیشگام با آنها حرکت کرد. کشور ما در حال سپری کردن یکی از مهمترین بحران‌های سیاسی امنیتی در دنیاست و امنیت هسته‌ای سهم پررنگی در گذار توام با موفقیت ایران از این بحران دارد.