اینستکس، ابزار وقت‌کشی هدفمند اروپایی‌ها در برجام

نویسنده: جاوید منتظران، کارشناس حقوق و روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی:

مقدمه

انعقاد معاهده برجام پنج‌ساله شد. معاهده‌ای که ایران و ۶ قدرت جهان برای دستیابی به آن از نوامبر ۲۰۱۳ تا آوریل ۲۰۱۵ میلادی به مدت ۲۱ ماه مشغول مذاکره پیرامون آن بودند و نهایتاً پنج سال پیش در چنین روزی آن را منعقد کردند. این معاهده تاکنون فراز و نشیب‌های متعددی را گذرانده است، اصلی‌ترین اتفاق پیرامون آن در روز هجدهم اردیبهشت ‌سال ۹۷ دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، به‌طور رسمی اعلام کرد که کشورش از توافقنامه برجام (توافقنامه‌ای که) خارج خواهد شد و متعاقب آن تحریم‌هایی را علیه ایران وضع کرد. در مقابل اروپایی‌ها ضمن اعلام ماندن در برجام، خواهان ماندن ایران در توافقنامه مزبور در برابر ایجاد کانال ویژه ارتباط مالی برای ایران برای دور زدن تحریم‌های آمریکا شدند. پیشنهادی که موجب شد که ایران در توافقنامه مزبور بماند.

قریب به یک سال و نیم از راه‌اندازی سازوکارمالی اینستکس می‌گذرد، اما کارآمدی این سازوکار تاکنون برای ایران رضایت‌بخش نبوده است، تا جایی که رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنانی پیرامون ابداع این سازوکارمالی توسط اروپایی‌ها، آن را یک‌چیز مضر و غلطی خواند که اروپایی‌ها همان را هم انجام ندادند.

یادداشت پیش رو، باهدف ارزیابی کارکرد سازوکار پیشنهادی اینستکس از زمان شکل‌گیری تاکنون، به موضوع وقت‌کشی و بدعهدی اروپا در قبال تعهدات اینستکس به ایران می‌پردازد.

اینستکس، پیشنهادی برای اغوای ایران به ماندن در برجام

با خروج ایالات‌متحده آمریکا از توافقنامه برجام، این کشور تحریم‌هایی که به‌موجب برجام متوقف ‌شده بودند را از سر گرفت. بازگشت تحریم‌های پیش از برجام علیه ایران، موجب شد که دستگاه دیپلماسی ایران شخص دکتر ظریف وزیر امور خارجه، خطاب به اتحادیه اروپا و سایر اعضای باقی‌مانده برجام اعلام کند که بدون تأمین نیازهای ایران و در واقع عواید اقتصادی که برجام برای ایران دارد، امکان تداوم وضعیت (حفظ برجام) وجود ندارد.

مسئله‌ای که موجب شد اتحادیه اروپا، پیشنهاد ایجاد کانال ویژه ارتباط مالی، تحت عنوان سازوکارمالی اروپا را به ایران در صورت ماندن ایران در توافقنامه برجام، به‌منظور همکاری با شرکت‌های تجاری اروپایی و آسیایی برای ادامه تجارت با ایران و دور زدن تحریم‌های آمریکا، به‌طرف ایرانی دهند.

بدین ترتیب اینستکس که مخفف عبارت Instrument in Support of Trade Exchanges به معنای ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری یا همان سازوکار حمایت از مبادلات تجاری با ایران، ژانویه ۲۰۱۹ (بهمن‌ماه ۱۳۹۷) از سوی فرانسه، آلمان و انگلیس برای تسهیل تجارت غیر دلاری با تهران ایجاد شد و به‌غیراز این سه کشور که سهامداران اصلی و مؤسسان سازوکارمالی اینستکس هستند، در هشتم آذرماه 98، شش کشور اروپایی شامل بلژیک، دانمارک، سوئد، فنلاند، نروژ و هلند در راستای حمایت از تلاش‌های اروپا برای حفظ برجام به آن پیوستند.

در خصوص ماهیت اینستکس گفته ‌شده که این سازوکارمالی، بانک محسوب نمی‌شود، بلکه یک شرکت تسویه مالی است. به‌عبارت‌دیگر، اینستکس موسسه‌ای است که این اجازه را می‌دهد که بدون انجام مراودات مالی بین ایران و اتحادیه اروپا تجارت همچنان صورت گیرد. طبق این سازوکار یک شرکت ایرانی کالایی به اروپا صادر می‌کند و در قبال آن اعتباری به دست می‌آورد که خود او یا یک واردکننده ایرانی می‌تواند از آن برای واردات کالا از اروپا به ایران استفاده کند؛ بدون اینکه پولی بین طرفین مبادله شود. در مقابل، همین سازوکار برای صادرکنندگان و واردکنندگان اروپایی نیز می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد. در نتیجه اعلام شده که طبق این سازوکار، ایران نفت یا کالاهای صادراتی خود را به کشور‌های اروپایی می‌دهد و به‌جای آنکه پولی دریافت کند، در مقابل از اروپایی‌ها اقلام موردنیاز خود را دریافت می‌کند. به‌عنوان‌مثال ایران در این ساختار می‌تواند به اسپانیا کالایی را بفروشد و پول مربوط به پرداخت آن را به یک شرکت آلمانی که به ایران کالا یا خدمات داده است، تأمین کند و پول از طریق خاک اروپا بین دو شرکت مبادله شود، یعنی اینستکس وظیفه تسویه‌حساب بین ایران و اسپانیا و آلمان که با یکدیگر تجارت کرده‌اند، به عهده خواهد داشت.

ناکارآمدی اینستکس

با اینکه وزارت امور خارجه آلمان روز سه‌شنبه دوازدهم فروردین 1399 از انجام اولین مبادله تجاری موفقیت‌آمیز اروپا با ایران از طریق سازوکارمالی اینستکس خبر داد و با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: «فرانسه، آلمان و بریتانیا تائید می‌کنند که اینستکس اولین مبادله خود با ایران را با موفقیت انجام داده و صادرات کالاهای پزشکی از اروپا به ایران را میسر کرده است.» با این‌حال وزارت امور خارجه ایران معتقد است که معاملات تجاری از طریق اینستکس در حال حاضر برای ایران قانع‌کننده نیستند. غلامرضا انصاری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه ایران در این خصوص گفته: «هرچند طرف‌های اروپایی همکاری دارند، اما نوع و تعداد کالاها محدود است و امیدواریم در آینده این مجموعه خودش در بخش تمام کالاها، امکان تجارت میان دو کشور را فراهم کند.»

از آنجا که هدف از ایجاد اینستکس از سوی اروپایی‌ها، فراهم آوردن امکان برخورداری ایران از مزایای اقتصادی توافقنامه برجام بود، اما به‌رغم گسترش اعضای اینستکس و وعده‌های مکرر طرف اروپایی، این سازوکار تاکنون راه به‌جایی نبرده است جز یک مبادله که ایران از یک شرکت آلمانی محصولات دارویی خریداری و در فروردین 99 تحت عنوان کالای حقوق بشری برای مقابله با اپیدمی کرونا، توانست وارد کشور کند. بنابراین آنچه مشخص است در این دو سال خروج آمریکا از برجام و گذر قریب به یک سال و نیم از راه‌اندازی اینستکس، مبادله‌ای که این سازوکارمالی بتواند، فشار اقتصادی ناشی از تحریم‌های آمریکا علیه ایران را رفع کند و تعهدات اروپا را نسبت به ایران در خصوص بهره‌مندی از عواید اقتصادی برجام عملی کند، تاکنون رخ نداده است.

استفاده از سازوکار اینستکس تنها در چارچوب کالاهایی مصرفی و به‌صورت قطره‌چکانی انجام‌شده و می‌شود و نوع کالاهای مبادله شده میان ایران و اروپا در این سازوکارمالی نیز نشان‌دهنده مصرفی بودن آن کالاها آن‌هم مربوط و محدود به مقابله با اپیدمی کرونا بوده است که حکایت از روند اجرایی نامطلوب این سازوکار دارد.

با مقایسه نتایج این سازوکار مالی اینستکس در عمل، با آنچه توسط اروپایی‌ها در کاغذ وعده داده ‌شده بود و ایران نیز انتظار آن را داشت، کاملاً واضح است که این مکانیسم با اهدافی که برای آن تعریف‌شده بود، فاصله بسیاری طولانی دارد.

در واقع اینستکس با اینکه چیزی به رویه تجاری تهاتر کالا (مبادله کالا با کالا) در زمان‌های دور شبیه است، شباهت کمی به سازوکارهای تراکنش مالی بانکی امروزی که از طریق آن خطوط اعتبار ایجاد و جابه جایی پول صورت می‌گیرد، داشته، بااین‌حال نیز فی‌نفسه ناکارآمد بوده است.

در این میان در شرایطی که هدف اولیه از ایجاد سازوکار اینستکس، دور زدن تحریم آمریکا و دسترسی ایران به منابع حاصل از فروش نفت بود، بااین‌حال سازوکار ایجاد شده (تجارت محدود به اقلام بشردوستانه ازجمله غذا، دارو و تجهیزات پزشکی) در تناقضی آشکار با پیشنهاد‌های اولیه اروپا به ایران بوده است.

وقت‌کشی و بدعهدی عامدانه اروپا

اهداف اعلامی اینستکس از سوی اروپایی‌ها این حس امیدواری کاذب را ایجاد کرده بود که سازوکارمالی مزبور قرار است مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم‌ها را حل کند. بااین‌حال، باگذشت یک سال و نیم از شروع به کار اینستکس و تنها یک مبادله تجاری کوچک از طریق کانال مالی، برای صادرات تجهیزات پزشکی به ایران انجام ‌شده است. لذا این سازوکارمالی نتوانسته حداقلِ تعهدات اروپایی‌ها برای تسهیل تجارت با ایران به‌منظور دفع پیامدهای تحریم‌های آمریکا را محقق کند، براین اساس می‌توان گفت که تولید امید کاذب برای ایران، مهم‌ترین وجه بارز این سازوکارمالی بوده است. 

اروپایی‌ها در توجیه ناکارآمدی اینستکس در انجام تعهداتشان در تأمین و تضمین منافع برجامی ایران، ادعا می‌کنند که به سبب خصوصی بودن شرکت‌هایشان و نیز به دلیل سیاست فشار حداکثری آمریکا و ترس شرکت‌های اروپایی از تحریم شدن توسط آمریکا، تاکنون نتوانسته‌اند با ایران مراوده تجاری مؤثری را داشته باشند؛ اما واقعیت اینجاست که با وجود اینکه یک سال و نیم از راه‌اندازی اینستکس و بیش از دو سال از خروج آمریکا از برجام می‌گذرد اروپا عملاً ساختارهای حداقلی و قطره‌چکانی اینستکس را هم عملیاتی نکرده است. لذا عدم همکاری واقعی و مؤثر دولت‌های اروپایی، دلیل اصلی نارضایتی ایران از سازوکارمالی اینستکس است. نکته اینجاست که شرکت‌های کوچک و متوسط زیادی در اروپا وجود دارند که علاقه‌مند تجارت با ایران هستند که البته در آمریکا نیز فعالیتی ندارند که بیم تحریم شدن توسط این کشور را داشته باشند، چنانچه به اذعان کارشناسان بالای ۹۰ درصد اقتصاد آلمان بر پایه فعالیت شرکت‌های کوچک و متوسط است و یا اینکه در بلغارستان ۹۹ درصد اقتصاد مرتبط با شرکت‌های کوچک و متوسط است. بنابراین اگر اروپایی‌ها واقعاً به دنبال ایجاد یک مسیر پولی و بانکی و مبادله کالایی مناسب هستند، می‌توانستند از شرکت‌های کوچک و متوسط کشورهایشان که تعدادشان زیاد است و علاقه‌مند به تجارت با ایران نیز هستند، در سازوکارمالی مزبور استفاده کنند، براین اساس می‌توان گفت که اروپایی‌ها توانایی و ظرفیت تأمین و تضمین منافع برجامی ایران را دارند، اما تمایل و اراده‌ و همکاری واقعی و مؤثری برای انجام این کار ندارند.

بررسی رفتار اروپایی‌ها پس از دو سال خروج آمریکا از برجام و گذشت یک سال و نیم از راه‌اندازی کانال مالی مزبور، این گزاره را به ذهن متبادر می‌کند که حفظ وضع موجود، علت وقت‌کشی هدفمند اروپایی‌ها بوده و ادامه وضع موجود یعنی عدم بهره‌مندی ایران از عواید اقتصادی حضور در برجام و درعین‌حال عدم خروج تهران از این توافقنامه، مطلوب‌ترین گزینه اروپایی‌ها در دو سال اخیر است.

جمع‌بندی

باگذشت پنج سال از انعقاد برجام و بیش از دو سال از خروج آمریکا از معاهده مزبور، راهکار پیشنهادی اروپا به ایران برای ماندن در برجام و مقابله با تحریم‌های آمریکا علیه ایران، به‌هیچ‌عنوان نقش اثربخشی ایفا نکرده است. روندی که سازوکارمالی اینستکس تاکنون داشته طوری بوده که به‌هیچ‌وجه ارزش رفت‌وآمد مسئولین وزارت امور خارجه و مذاکرات پیاپی دستگاه دیپلماسی با اروپاییان را نداشته است چراکه اینستکس نشان داده که قرار نیست مبادلات مالی بزرگی و مؤثری در جهت مقابله با تحریم‌های آمریکا با ایران انجام دهد و اگر هم مبادله‌ای انجام دهد کوچک و محدود به نقل‌وانتقال اقلام بشردوستانه خواهد بود. به عبارتی اروپایی‌ها مغایر با تعهدات 11 گانه ای که به‌منظور حفظ ایران پس از خروج آمریکا از برجام به ایران داد، سازوکارمالی پیشنهادی اینستکس را به یک سامانه تهاتری مربوط به غذا و دارو محدود کرد و اصلی‌ترین تعهدات ازجمله تجارت نفت با ایران را در دستور کار این سازوکارمالی قرار نداده و نخواهند داد.

در واقع اروپایی‌ها درحالی‌که توانایی و ظرفیت تأمین و تضمین منافع برجامی ایران را دارند، اما در عمل تمایل و اراده‌ و همکاری واقعی و مؤثری برای انجام این کار ندارند. اروپایی‌ها درحالی‌که می‌توانستند با افزایش حجم تجارت با ایران در چارچوب سازوکارمالی موسوم به اینستکس با تحریم‌های آمریکا مقابله کنند؛ اما به‌خوبی نشان دادند که اراده‌ای برای عملی کردنِ اقدامات وعده داده‌شده ندارند و رفتارهایشان صرفاً باهدف وقت‌کشی و نگه‌داشتن ایران در برجام بوده است.

واقعیت امر این است که اروپا، به‌وسیله ابزار موسوم به اینستکس، تاکتیک مدیریت وضع موجود و وقت‌کشی هدفمند را در این دو سال اخیر دنبال کرده است و در این میان رفتار و تلاش جدید سه کشور تروئیکای اروپا در تصویب قطعنامه علیه ایران در شورای حکام آژانس، مجموعاً حکایت از پایان تلاش نمایشی تروئیکای اروپا در همراهی با ایران در موضوع برجام و نیز آشکار شدن همکاری‌شان با آمریکا در ایجاد فشار حداکثری بر ایران و نهایتاً آشکار شدن نقش اروپا در امنیتی سازی مجدد پرونده هسته‌ای ایران به نیابت از دولت ایالت متحده آمریکا دارد.