راه برای خروج ایران از ان پی تی هموار است

نویسنده: حمیدرضا اسماعیلی نجار، فوق لیسانس حقوق بین الملل و پژوهشگر حقوق هسته ای

دیپلماسی ایرانی: معاهده عدم گسترش سلاح های هسته ای در سال 1968 منعقد شد، در سال 1970 لازم الاجرا شد و در سال 1995 به صورت نامحدود تمدید شد. مطابق بند سه ماده هشت این معاهده دولت های عضو باید هر پنج سال یک بار به منظور بررسی عملکرد معاهده، کنفرانسی تشکیل دهند که به کنفرانس بازنگری معاهده عدم گسترش سلاح های هسته ای معروف شده است. تا کنون تعداد نه کنفرانس بازنگری برگزار شده است و سال جاری نوبت به برگزاری کنفرانس بازنگری دیگری در تاریخ هشتم اردیبهشت ماه بود که به علت شیوع بیماری کرونا به تعویق افتاد. کنفرانس بازنگری به دلیل وظایف و اختیاراتی که به آن محول شده از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است اما تاکنون نتوانسته انتظارات دولت های عضو را برآورده کند.

این معاهده دولت های ایالات متحده آمریکا، روسیه، فرانسه، بریتانیا و چین را به عنوان دولت های دارای سلاح هسته ای به رسمیت می شناسد. اسرائیل، هند و پاکستان هیچ گاه به این معاهده نپیوستند و به ساخت سلاح هسته ای مبادرت ورزیدند. در دهه 90 میلادی، کشورهای آرژانتین، برزیل و آفریقای جنوبی برنامه سلاح هسته ای خود را رها کردند و به این معاهده پیوستند. پس از جنگ سرد، دولت های اوکراین، بلاروس و قزاقستان سلاح های هسته ای شوروی سابق را به دولت روسیه تحویل دادند و به عنوان دولت فاقد سلاح هسته ای به این معاهده ملحق شدند. کره شمالی این معاهده را تصویب کرد اما در سال 2003 از آن خارج شد.

کنفرانس بازنگری در سال جاری می توانست محل نزاع شدید میان کشورهای عضو معاهده باشد. در ابتدا باید گفت که کشورهای دارای سلاح هسته ای بین خود اختلافات فراوانی دارند. معاهده استارت سال بعد به اتمام می رسد و قابل تمدید برای ۵ سال دیگر است اما آمریکا اعلام کرد که دیگر قصد تمدید این معاهده را ندارد. آمریکا پیشنهاد اضافه شدن چین به مذاکرات برای انعقاد معاهده استارت جدید را به روسیه و چین داد و سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه نیز در سفر خود به آمریکا پیشنهاد حضور بریتانیا و فرانسه را ارائه کرد. در عین حال، نود درصد سلاح های هسته ای دنیا در اختیار آمریکا و روسیه است و سه کشور دیگر حجم کمی از سلاح های هسته ای را در اختیار دارند و همچنین سلاح های آمریکا و روسیه نسبت به سه کشور دیگر بسیار پیشرفته تر و خطرناک تر هستند در نتیجه چین، بریتانیا و فرانسه تمایل چندانی به حضور در این مذاکرات ندارند.

مسئله بعدی پایان دادن به پیمان منع موشک های هسته ای میانبرد (INF) از طرف آمریکا به بهانه نقض آن توسط روسیه است. در واقع آنچه باعث شد که آمریکا در پی عدم تمدید معاهده استارت و پایان دادن به پیمان منع موشک های هسته ای میانبرد باشد مقابله با چین است، زیرا این کشور عضو معاهدات پیش گفته نیست و توانایی ساخت و گسترش سلاح های هسته ای با برد متوسط را دارد که در این صورت قدرت مقابله آمریکا با چین دشوار می شود.

موضوع مهم دیگری که در کنفرانس بازنگری اهمیت فراوان دارد، مسئله ایران و برجام است. آمریکا با خروج یکجانبه از برجام و رد درخواست های مکرر هم پیمانان خود مثل انگلیس و فرانسه برای عدم خروج از برجام نشان داد که کوچکترین اهمیتی برای تعهدات خود در صحنه بین الملل و نظام عدم گسترش سلاح های هسته ای و همچنین چند جانبه گرایی در نظام بین الملل قائل نیست. در نتیجه از منظر دیگر کشورهای عضو معاهده عدم گسترش سلاح های هسته ای، آمریکا دولت مورد اعتمادی برای عمل به تعهدات خود در این معاهده نیست. ایران نیز با توجه به اعمال صحیح تعهدات خود در برجام و تایید چندین باره این موضوع توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی از حقوق طبیعی خود در معاهده محروم شده است و راه برای خروج این کشور از معاهده هموارتر از گذشته به نظر می رسد.

مسئله مهم دیگر، منطقه عاری از سلاح های هسته ای در خاورمیانه است که نخستین بار از طرف ایران مطرح شد. در سال های گذشته تنها مانع به رسمیت شناخته شدن خاورمیانه به عنوان منطقه عاری از سلاح های هسته ای رژیم اشغالگر قدس بوده است. این رژیم با اینکه عضو معاهده نیست اما حضور محسوسی در کنفرانس های بازنگری دارد و با اعمال نفوذ و فشار به کشورهای مختلف از جمله آمریکا موجب شده است که خاورمیانه به دیگر مناطق عاری از سلاح های هسته ای نپیوندد. 

تاریخ نشان داده است که علی رغم اختلافات متعدد، دولت های دارای سلاح هسته ای در مقابل دولت های فاقد این سلاح از مواضع یکسانی پیروی می کنند و همین عامل مهم باعث شده است که دولت های فاقد سلاح هسته ای نتوانند دولت های دارا را به انجام تعهدات خود ذیل ماده ششم این معاهده یعنی مذاکره برای خلع سلاح هسته ای مجاب کنند. به تعویق افتادن کنفرانس بازنگری معاهده عدم گسترش سلاح های هسته ای، فرصت مغتنمی را برای دولت های عضو فراهم می کند تا با رایزنی و استفاده از دیپلماسی، مواضع خود را بیش از پیش به یکدیگر نزدیک کنند و بتوانند به اهداف خود از کنفرانس بازنگری دست یابند.