“برجام +” می تواند محتمل ترین گزینه برای حل و فصل مشکلات باشد

نویسندگان: صنم وکیلی و نیل کوئیلیام

دیپلماسی ایرانی: با توجه به تنش های موجود و نزدیکی بیشتر برجام به فروپاشی، بسیاری از کارشناسان بر این باورند که سیاست «اعمال فشار حداکثری» واشنگتن در قبال تهران نتوانسته دستیابی به هدف بازگشت به میز مذاکره را تسهیل کند. کارشناسان در رابطه با سناریوهای موجود با یکدیگر اختلاف نظر دارند. برخی باور ندارند که چانه زنی و داد و ستد بزرگ با ایران ممکن است. برخی یک سناریوی برجام با اندک امتیازات بیشتر یا به عبارت دیگر ورژن 2 برجام را ممکن می دانند. برخی بر این باورند که توافق های جداگانه برای رسیدگی به مسائل هسته ای، موشکی و منطقه ای تنها را حل موجود است و برخی معتقدند که در این نقطه هیچ راه حل دیپلماتیکی وجود ندارد. 

سناریوی دوم: الگوی «برجام +»

شمار زیادی از کارشناسان معتقدند به رغم تنش های فزاینده و نزدیک شدن توافق هسته ای ایران به فروپاشی، هنوز هم سناریوی «برجام +» یا «برجام 2» امکان پذیر است. این الگو را می توان به عنوان یک توافق جدید تعریف کرد که اساس برجام در آن حفظ و چند بند دیگر برای بهبود و ارتقاء توافق قبلی به آن اضافه می شود، اما همه مسائل موجود را حل نمی کند. بیشتر شرکت کنندگان در نظرسنجی «شورای آتلانتیک» در این باره در ایالات متحده، ایران، امارات و چین این سناریو را محتمل ترین گزینه می دانند. کارشناسان معتقد به عملی بودن این سناریو به ویژه بر نکات زیر تاکید داشتند: 

•    اولین پیشرفتی که می تواند حاصل شود، تمدید بندهای «غروب» توافق بعد از انقضای محدودیت های کنونی در سال های 2030 و 2040 است؛ با این حال، هیچ اجماعی درباره اینکه چه نتیجه ای قابل دستیابی است، وجود ندارد. برخی می گویند دوره تمدید می تواند بین 5 تا 10 سال باشد و برخی حتی 25 سال را محتمل دانسته اند.

•    ارتقاء مکانیزم های بازرسی و شفاف سازی بخش «تی» برجام درباره فعالیت های دو منظوره نیز می تواند یکی از حوزه های سازش باشد. مشکلات به آسانی با توانمندسازی روند بازرسی و تایید آژانس بین المللی انرژی اتمی حل می شوند. شاید بتوان دیگر سایت های هسته ای و نظامی فهرست شده در «آرشیو اتمی» را به فهرست سایت های تحت بازرسی آژانس بین المللی انرژی اتمی اضافه کرد.

•    توانمندسازی آژانس بین المللی انرژی اتمی بارها به عنوان ابزاری برای رسیدگی به ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته ای ایران مطرح شده است. بسیاری از کارشناسان مععتقدند که آژانس بین المللی انرژی اتمی پیش از برجام نیز حق درخواست بازرسی را داشته است؛ با این حال، کارشناسان آمریکایی و اسرائیلی فکر می کنند که این مساله هم در رابطه با اقدامات گذشته و هم در رابطه با آینده برنامه هسته ای ایران اهمیت زیادی دارد.

•    یک مولفه دیگر در «برجام  +» می تواند تجدید تعهدات قبلی ایران در رابطه با موشک های بالستکی قاره پیما و محدود کردن برد موشک ها تا 2هزار کیلومتر باشد. حل این معناست که ایران بدون به خطر انداختن وضعیت دفاعی خود، یک امتیاز بزرگ برای ایالات متحده و اروپا قائل شده است. یک توافق بر سر برد موشک ها با اظهارات کریس فورد، معاون وزیر امور خارجه آمریکا، درباره امنیت بین المللی و منع گسترش سلاح های هسته ای مبنی بر اینکه «در راه حل مذاکره شده باید به مساله موشکی ایران رسیدگی شده باشد»، تطابق دارد.

•    ایران در برابر همه این امتیازات و پیشرفت ها در امرو، لغو تحریم ها و دسترسی به نظام مالی ایالات متحده را خواستار است. در رابطه با چنین مناسباتی، در کوتاه مدت بعید است ایالات متحده که به دنبال توافقی بزرگ با ایران بوده، بخواهد یا بتواند همه تحریم ها را در برابر توافقی کوچک لغو کند.  با این حال، کارشناسان باور دارند یک مکانیزم تجاری بالقوه می تواند معاملات بین المللی مجاز را تسهیل کند. چنین مکانیزمی می تواند پاداشی ملموس برای بازگشت ایران به تعهداتش باشد و برای زنده نگه داشتن توافق حیاتی است؛ به عبارت دیگر، چنین مکانیزمی می تواند به اعتمادسازی کمک کند و ایران می تواند به تدریج، در پی گزارش های مبنی بر تایید عملکرد آن مطابق با تعهداتش، از تسهیل تدریجی تحریم ها برخوردار شود.

•    آزادی اتباع دوگانه بازداشتی در ایران شرط لازم آمریکا برای این سناریوست.

مسائل مربوط به تکثیر موشکی و تنش های منطقه ای در سناریوی «برجام +» لحاظ نمی شوند چرا که حل و فصل آنها بسیار دشوار و وقت گیر است. این مسائل رها نمی شوند، اما کارشناسان معتقد به «برجام 2» باور دارند که این توافق باید مصالحه ای قابل دستیابی باشد و از مفاد کلیدی برجام در آن استفاده شود تا بتواند از بروز یک بحران گسترده تر جلوگیری و میان ایران، آمریکا و سایر امضا کنندگان بستری برای اعتماد یجاد کند. تعهد به شروع مباحثات منطقه ای می تواند بخشی از توافق باشد، اما مسائل موجود باید به صورت چندجانبه و با مشارکت بازیگران منطقه ای صورت بگیرند. برخی کارشناسان از جمله اروپایی ها معتقدند اسرائیل، عربستان سعودی و امارات متحده عربی نیز باید در فرایند گفت و گوها دخیل باشند، اگرچه تصدیق می کنند که امکان گفت و گو با اسرائیل و ایران به طور همزمان وجود ندارد.

در رابطه با استراتژی مذاکره برای تحقق برجام 2، اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد. برخی کارشناسان بر ای باورند که رهبری اروپا برای مدیریت اختلاف نظرها بین ایران و آمریکا لازم است. سه کشور اروپایی امضاکننده توافق هسته ای یعنی بریتانیا، آلمان و فرانسه موسوم به «ای 3»، در بهترین موقعیت برای رهبری مذاکرات هستند. اگرچه کمیسیون مشترک در چارچوب فعلی برجام  مجاز نیست در مورد مسائل غیرهسته ای بحث کند، اعضای آن می توانند پارامترها را تغییر دهند تا امکان مذاکره به وجود آید. در همین حال، برخی کارشناسان آمریکایی معتقدند برای موفقیت هرگونه توافقی متعاقب برجام، رهبری آمریکا ضروری است و درست همانند روند پیشبرد ارتباطات در سال 2012، هرگونه گفت و گویی باید از طریق کانال های پشتی ایجاد شود تا تهران و واشنگتن بتوانند پیش از علنی شدن مذاکرات اعتمادسازی کنند و درباره محورهای گفت و گو تصمیم بگیرند. عمان، کمیسیون اروپایی، روسیه و آلمان اغلب به عنوان واسطه های بالقوه در این رابطه شناخته می شوند. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: چتم هاوس / مترجم: طلا تسلیمی