دستیابی به یک توافق هسته ای جدید امکان پذیر است؟ (بخش پنجم)

نویسندگان: صنم وکیلی و نیل کوئیلیام

دیپلماسی ایرانی: چهار مساله خاص در برجام بیش از دیگر مسائل توجه منتقدان آن را به خود جلب کرده و بارها از سوی سیاست گذاران و تحلیل گران بر آنها تاکید شده است که عبارتند از: بندهای مربوط به غروب توافق؛ نظام بازرسی ها؛ برنامه موشک بالستیک ایران و فعالیت های منطقه ای این کشور.

بندهای غروب توافق

یکی از موارد اصلی مورد توجه منتقدان برجام، مساله تاریخ انقضای تدابیر کلیدی هسته ایست. طبق برجام، محدودیت ها بر شمار سانتریفیوژهای پیشرفته فعال به تدریج از سال 2024 کاهش می یابد؛ محدودیت ها بر تولید سانتریفیوژ در سال 2026 برداشته می شود؛ محدودیت های مربوط به ذخایر اورانیوم غنی شده ایران تا سال 2030 ادامه خواهد داشت. انتظار می رود نظارت پیشرفته آژانس بین المللی انرژی اتمی تا سال 2040 ادامه داشته باشد و اجرای پروتکل الحاقی ایران نیز تاریخ پایان ندارد. منتقدین نگران هستند که با منقضی شدن محدودیت های کلیدی توافق، ایران برنامه هسته ای خود را از سر بگیرد و بار دیگر زمان دستیابی آن به سلاح هسته ای کاهش یابد.

نظام بازرسی ها

اگرچه برجام یک رژیم بازرسی سختگیرانه از جمله دسترسی به تاسیسات هسته ای اعلام شده را شامل می شود، اما این روند نظارتی به دلیل نبود قوانین برای دسترسی به سایت های اعلام نشده مورد انتقاد قرار گرفته است. ایران در صورت درخواست برای بازدید از یک سایت اعلام نشده، حداکثر 24 روز فرصت دارد تا دسترسی بازرسان به آنجا را فراهم کند. اگرچه کارشناسان به این مساله اشاره کرده اند که از بین بردن ذرات رادیواکتیو بسیار دشوار است، منتقدان برجام بر این باورند که این زمان برای اینکه ایران شواهد مربوط به فعالیت های حساس خود را پاکسازی کند، کافی است. منتقدان همچنین این مساله را نادیده گرفته اند که در نبود برجام، ایران هیچ تعهدی به پاسخگویی به درخواست دسترسی آژانس بین المللی انرژی اتمی نخواهد داشت. یک نگرانی ثانویه هم درباره بند «تی/T» ایجاد شده است در رابطه با فعالیت هایی که می توانند به تولید سلاح هسته ای کمک کند. در فهرست فعالیت ها (الف) استفاده از مدل های رایانه ای برای شبیه سازی بمب هسته ای و (ب) طراحی سیستم های انفجاری چند نقطه ای دیده می شود. ظاهرا فرایندی برای آژانس بین المللی انرژی اتمی برای بررسی اینکه چنین فعالیت هایی در حال انجام هستند یا خیر، در نظر گرفته نشده است.

موشک های بالستیک

بسیاری از کشورهای خاورمیانه وسعت و ترکیب زرادخانه موشکی ایران را تهدیدی برای امنیت منطقه می دانند. در مقابل، ایران برنامه موشکی بومی خود را برای امنیت ملی خود و به عنوان ابزاری موثر در بازدارندگی در نبود ارتش مرسوم، ضروری می داند. این دیدگاه ایران در تجربه جنگ با عراق و حمایت بسیاری از همسایگان در منطقه و بسیاری از کشورهای غربی از عراق ریشه دارد و محدودیت های نیروی هوایی و توانایی های دریایی این کشور در نتیجه تحریم ها نیز این دیدگاه را تقویت کرده است. ایران از موشک های خود در جنگ با عراق و اخیرا در مبارزه با بازیگران غیر دولتی مانند داعش در سوریه استفاده کرده است.

ایران اگرچه موشک های بالستیک بین قاره ای (با بردی نزدیک به 5هزار کیلومتر) ندارد، اما دارای 13 نوع موشک بالستیک کوتاه و میان برد و همچنین موشک های کروز است. به نظر می رسد برخی از این موشک ها اساسا توانایی حمل تسلیحات هسته ای را دارند. ایران همچنین یک وسیله پرتاب ماهواره به فضا ساخته که اسباب نگرانی شده است چرا که پیشرفت در این فناوری می تواند به توانایی ساخت موشک های بالستیک بین قاره ای منجر شود. در اکتبر سال 2017 علی جعفری، فرمانده کل وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، گفت که موشک های ایران برای زمان حال «کافی» هستند. او و سایرین آشکارا به اظهارات علی خامنه ای، رهبر معظم ایران، استناد داشتند که گفته بود ایران نیازی به موشک با برد بیش از 2هزار کیلومتر ندارد. ایران تاکنون موشکی فراتر از این برد را آزمایش نکرده، اما این مساله مانع از نگرانی ها درباره اهداف آتی ایران نشده است.

ایران در جریان مذاکرات برجام تلاش ها برای محدود کردن موشک های بالستیک را رد کرد. در قطعنامه شماره 2231 شورای امنیت سازمان ملل آمده که محدودیت ها برای برنامه موشک های بالستیک ایران باید در سال 2023 برداشته شوند. با این حال، ایران این محدودیت ها را به کلی رد کرده و بارها آزمایش موشکی انجام داده که از نمونه های آنها می توان به آزمایش موشک های میان برد در ژانویه 2017 و در ژوئیه 2019 اشاره کرد. ایران تاکید کرده که این موشک ها با توانایی حمل سلاح های هسته ای طراحی شده اند و بنابراین، محدودیت های قطعنامه 2231 شورای امنیت شامل آنها نمی شود.

ایران به یک تکثیر کننده موشکی در منطقه تبدیل شده و نیروهای حزب الله، یگان های بسیج مردمی (حشد الشعبی) در عراق و دولت بشار اسد در سوریه را به طیف وسیعی از موشک ها مجهز کرده و فناوری و توانایی تولید موشک را نیز در اختیار آنها قرار داده است. ایران همچنین موشک های کوتاه برد و توانایی فناوری محلی را در اختیار حوثی های یمن قرار داده است. گسترش این موشک ها در منطقه در حقیقت به معنای وسعت یافتن زرادخانه موشکی ایران است و به بازیگران غیر دولتی اجازه می دهد تا به جای ایران، در برابر حملات اقدام بازدارنده یا تلافی جویانه انجام دهند. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: چتم هاوس / مترجم: طلا تسلیمی