خط لوله‌ گازی که قدرت ویژه‌ای به ترکیه و روسیه می‌دهد

نویسنده: شهره پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

دیپلماسی ایرانی: رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه و همتای روس وی، ولادیمیر پوتین، در روز 8 ژانویه 2020 خط لوله جدید ترک استریم را برای انتقال گاز روسیه از طریق دریای سیاه به ترکیه و سپس اروپای جنوب شرقی و مرکزی افتتاح کردند. ترک استریم که افزایش موقعیت ژئواستراتژیک ترکیه را به عنوان قطب انرژی با تلاش روسیه در سهم خواهی از بازار گاز طبیعی اتحادیه اروپا پیوند می زند، از سوی اردوغان "پروژه ای با اهمیت تاریخی" برای روابط دو جانبه توصیف شده و پوتین آن را نشانه "تعامل و همکاری به سود مردم دو کشور، مردم اروپا و کل جهان" توصیف کرده است.

خط لوله ترک استریم با ظرفیت انتقال ۳۱.۵ میلیارد مترمکعب گاز روسیه را در دو مسیر جداگانه به ترکیه و دیگری به کشورهای بلغارستان، صربستان و مجارستان انتقال می دهد. ترک استریم برای روسیه که در ماه گذشته پروژه خط لوله "قدرت سیبری" عظیم گاز سیبری را افتتاح کرده است، موفقیت دیگری در افزودن مسیرهای صادراتی گاز محسوب می شود. 

ترک استریم موقعیت ژئواستراتژیک ترکیه را به عنوان قطب انرژی تضمین و جاه طلبی های آنکارا در این زمینه را با تلاش روسیه برای حضور بیشتر در بازار گاز طبیعی اتحادیه اروپا همسو می سازد. 

روسیه و ترکیه در حوزه انرژی روابط محکمی دارند. ترکیه از طریق واردات گسترده گاز از روسیه وابسته به انرژی است و روسیه به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی خود به ترکیه احتیاج دارد و این امر ترکیه را به یک کشور ترانزیتی و یک کشور مصرف کننده تبدیل می کند.

دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا در 20 دسامبر 2019 تحریم هایی را علیه خطوط لوله گاز نورد استریم 2 و ترک استریم وضع کرده است. نگرانی ایالات متحده از تسلط فزاینده مسکو بر بازارهای انرژی اروپا و همچنین نادیده گرفتن نقش اوکراین در ترانزیت گاز طبیعی از علل مخالفت با این پروژه عنوان شده است.

تقابل ایالات متحده با روسیه نه تنها در حوزه نظامی و دفاعی بلکه در بخش انرژی نیز نمود داشته است. بیش از یک دهه ایالات متحده و بسیاری از متحدانش در اروپای شرقی، مسکو را متهم به استفاده از صادرات گاز طبیعی خود به عنوان ابزاری برای آزار همسایگان کردند. 

در کنار نگرانی های ایالات متحده برای اروپا و اوکراین می توان به تراز تجاری انرژی این کشور با ترکیه نیز توجه نمود. آمریکا از سال ۲۰۱۶ به ترکیه ال ان جی صادر می کند. براساس داده های گزارش وزارت انرژی ایالات متحده در آگوست 2019، ترکیه پس از اسپانیا به دومین وارد کننده بزرگ LNG از ایالات متحده در اروپا و آسیای میانه تبدیل شده است.

طبق آمار اداره اطلاعات انرژی آمریکا این کشور در سال ۲۰۱۶، 3.53 میلیارد متر مکعب ال ان جی به ترکیه صادر کرده که در سال ۲۰۱۸ به 5.38 میلیارد متر مکعب رسیده است. با توجه به افزایش صادرات ال ان جی آمریکا و سرمایه‌گذاری وسیع ترکیه در تاسیسات ذخیره سازی گاز طبیعی و تاسیسات ال ان جی انتظار می‌رود صادرات ال ان جی آمریکا در سال‌های آینده به ترکیه افزایش یابد. ترکیه و ایالات متحده تلاش برای دستیابی به هدف 100 میلیارد دلاری در حجم تجارت دو جانبه طی یک دهه آینده را مد نظر دارند که در این میان تجارت انرژی به ویژه گاز طبیعی مایع جایگاه خاصی دارد. 

اما روابط واشنگتن- آنکارا در چند ماه گذشته رو به وخامت گذاشته است. ترکیه با خرید سیستم های پیشرفته پدافند هوایی روسیه در ماه ژوئیه 2019 و حمله به شبه نظامیان کرد سوری متحد ایالات متحده در اکتبر این سال با اقدامات تنبیهی ایالات متحده مانند امتناع دولت دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا از تحویل هواپیماهای جنگنده پیشرفته F-35 به ترکیه، تحریم مقامات ارشد ترکیه و افزایش تعرفه های صادرات فولاد ترکیه روبهرو شده است. اگر ترکیه به مخالف جدی ایالات متحده تبدیل شود فرصتی برای روسیه خواهد بود تا از تضاد حاصل بهره مند شود. 

رشد اقتصادی روسیه به شدت وابسته به صادرات انرژی بوده و ترک استریم درآمد حاصل از صادرات گاز طبیعی را افزایش می دهد. روسیه با هدف افزایش صدور گاز طبیعی به اروپا بدون ترانزیت آن از طریق خاک اوکراین مشارکتهای ژئوپلیتیکی خود را با ترکیه از طریق خط لوله ترک استریم تقویت کرده است. روسیه در تعمیق روابط استراتژیک با ترکیه از طریق همکاری های انرژی تأثیرات منفی تحریم های غربی را کاهش داده و همچنین نفوذ خود را در خاورمیانه تقویت میکند. برای روسیه تأمین گاز طبیعی اروپا به عنوان اصلی ترین کارت روابط دیپلماتیک با غرب خواهد بود که از خودداری از ارسال گاز به عنوان اهرم فشار استفاده کند و موجب توقف آن شود.

ایالات متحده سیاست انرژی کرملین را با هدف ایجاد وابستگی منطقه ای به منابع انرژی روسیه دانسته که از این وابستگی برای اعمال یک سطح نامناسب از نفوذ سیاسی، اقتصادی و نظامی استفاده می کند و از این دیدگاه ترک استریم را تهدیدی برای امنیت انرژی اروپا می داند. واشنگتن با بیان اینکه تعهد دیرینه این کشور به امنیت انرژی اروپا هیچ تغییری نکرده، در تلاش است تا اطمینان حاصل کند که روسیه نمی تواند از اعتماد اروپا استفاده کند.

از نگاه ترکیه ترک استریم یک ضرورت ژئوپلیتیک است که به این کشور اجازه می دهد تا روابط خود را با روسیه در برابر ایالات متحده تراز کند. روابط سیاسی بین ترکیه و روسیه علیرغم پیوندهای اقتصادی محکم بحث برانگیز است و به راحتی می تواند تنش های سیاسی و ژئوپلیتیکی را ایجاد کند. تفاوت سیاست خارجی روسیه و ترکیه در جنگ داخلی سوریه از آن جمله است. در حالی که بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه از حمایت های نظامی، دیپلماتیک و سیاسی روسیه برخوردار بوده، آنکارا خواستار سرنگونی بشار اسد از قدرت بود. پوتین هیچ تمایلی به تجدید امپراتوری عثمانی توسط اردوغان ندارد. بنابراین جای تعجب نخواهد بود که پوتین اقداماتی برای مهار قدرت ترکیه و ترمز گرفتن بر جاه طلبی های اردوغان داشته باشد. در همکاری استراتژیک قوی تر دامن زدن به دور شدن هر چه بیشتر ترکیه از اروپا و ناتو نیز از علائق روسیه است. 

احساس محاصره شدن توسط نیروهای نظامی روسی در سوریه، کریمه، ارمنستان و دریای سیاه، ترکیه را به پیشگیری از درگیری های احتمالی مجبور میکند تا علیرغم قابلیت های دریایی خود در کنار روسیه قرار گیرد و در مواجهه با روسیه راهی برای تعامل پیدا کند.

ایالات متحده نیز هیچ تمایلی برای تولد دوباره امپراتوری عثمانی ندارد اما در تلاش است تا با سیاست فعلی مبنی بر "ترکیه متحد ما در ناتو"، اردوغان را مهار کند.

این خط لوله اهرم ترکیه در برابر ایالات متحده و اتحادیه اروپا خواهد بود تا بار حاصل از اختلاف نظرهای واشنگتن و آنکارا در مورد کردها، سوریه و خرید سیستم دفاع موشکی اس-400 روسی را سبک تر کند. 

فشار ایالات متحده برای تحریم ترکیه می تواند آنکارا را از مدار ناتو دور کند و به سمت مسکو سوق دهد. چنین تحریم هایی می تواند به درخواست اردوغان برای خروج نیروهای آمریکایی از پایگاه هوایی اینجرلیک منجر شود که حدود 50 موشک هسته ای ایالات متحده در آن نگهداری می شود.

در مجموع پروژه ترک استریم در تلفیقی از انرژی و سیاست بین الملل از بسیاری جنبه ها از اهمیت بالایی برخوردار است و اهمیت استراتژیک آن فراتر از یک خط لوله خواهد بود. بهنظر می رسد ترک استریم برای ترکیه فرصتی است تا در یک استراتژی هوشمندانه بتواند در ترکیبی از منافع همگرا و متناقض به بهترین تراز میان غرب و روسیه دست یابد.