می ارزد ایران تجارتش با اروپا را حفظ کند

نویسنده: اسفندیار باتمانقلیچ

دیپلماسی ایرانی: با ادامه تحریم‌‌های رویکرد "فشار حداکثری" دولت ترامپ، چه بسا این‌گونه به نظر برسد که اروپا نه تنها ابزار لازم برای دفاع از تجارت خود با جمهوری اسلامی را ندارد بلکه چیزی برای دفاع هم باقی نمانده است. اما با نگاهی دقیق‌تر به داده‌های تجاری عکس این مساله ثابت می‌شود.

فناوری اروپا عمیقا با اقتصاد ایران در هم‌تنیده است به ویژه در بخش بزرگ صنعت این کشور که یک سوم کارگران ایرانی را به خود اختصاص داده است (در حالی که این رقم در بخش نفت از هر 200 کارگر یک نفر را شامل می‌شود). صادرات قطعات، ماشین‌آلات و تجهیزات حمل و نقل اروپایی به ایران در مقایسه با خرید نفت ایران از سوی اروپا، شاخص مهم‌تری برای اثبات اهمیت روابط تجاری ایران – اروپاست.

صادرات قطعات، ماشین‌آلات و تجهیزات حمل و نقل اروپا به ایران از زمان بازگشت تحریم‌های ثانویه آمریکا در نوامبر 2018 میلادی به نصف کاهش یافته است. بخش صنعت ایران را عمدتا شرکت‌های دولتی در اختیار دارند که اغلب آنها در فهرست تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا هستند و بنابراین حفظ روابط تجاری با آنها برای شرکت‌های اروپایی ممنوع است.

اما حتی با وجود این موانع چشمگیر، کشورهای اروپایی به صادرات چند میلیارد دلاری قطعات، ماشین‌آلات و تجهیزات حمل  و نقل به ایران ادامه می‌دهند. صادرات به آن دسته از شرکت‌‌های خصوصی که تحت تحریم‌های آمریکا قرار ندارند، ممنوع نیست. این یعنی تا زمانی که شرکت‌های اروپایی قادر باشند بانکی را بیابند که مایل باشد پرداخت‌‌ها برای صادرات را بپذیرد، تجارت با ایران می‌تواند اتفاق بیافتد. این تجارت ارزش پشتیبانی و دفاع را دارد و نباید کشمکش‌های جاری برای حفظ تجارت دوجانبه در برابر تحریم‌های آمریکا باعث دلسردی شود. حفظ این تجارت همچنین نشان می‌دهد که ایران به آسانی اروپا را از دست نخواهد داد.

این برداشت اشتباه وجود دارد که کارزار تحریم‌های چندجانبه از مارس 2008 تا ژانویه 2016 میلادی، از جمله تحریم‌های اتحادیه اروپا، باعث شد ایران از اروپا روگردان شود و به سوی چین برود. اگرچه در این بازه زمانی تجارت ایران با چین رشد چشمگیری داشت اما رشد مشابه در بیشتر کشورهای در حال صنعتی شدن مشاهده شد. همچنین دوران تحریم‌ها با ظهور چین به عنوان صادرکننده اصلی کالاهای تولیدی باارزش هم‌زمان بود.

با این‌حال با توافق هسته‌ای، صادرات اروپا به ایران بلافاصله پس از برداشته شدن تحریم‌ها از سرگرفته شد. به رغم برتری نوظهور چین، اروپا توانست بخش عمده سهم خود از واردات قطعات، ماشین‌آلات و تجهیزات حمل و نقل ایران را بازپس بگیرد، چون زمانی که صنعت ایران فاز آخر مدرنیزه شدن را در اوایل دهه نخست قرن 21 سپری می‌کرد، شرکت‌های اروپایی در تاسیس کارخانجات و انتقال فناوری نقش راهبردی را به عهده گرفتند. مهندسان فرانسوی، صنعت خودروسازی، مهندسان آلمانی، صنعت لوکوموتیوسازی و مهندسان ایتالیایی، صنعت مواد غذایی ایران را به راه انداختند.

ایرانی‌ها برای حفظ این خطوط تولید به منابع و نهاده‌های اروپایی نیاز دارند. حتی اگر شرکت‌های چینی به اصلی‌ترین تامین کننده تبدیل شده باشند هنوز نتوانسته‌اند وابستگی صنعت ایران از اروپا را از میان بردارند. دلیل اصلی این است که دوره پیشین تحریم‌ها فقط به مدت 20 ماه در شدیدترین حالت خود قرار داشت – از ژانویه 2012 تا نوامبر 2013، زمانی که گفت وگوهای هسته‌ای به برخی معافیت‌های تحریمی اولیه از جمله تعلیق تحریم‌های بخش خودروسازی انجامید. در نتیجه هرگز این احساس به وجود نیامد که باید وابستگی بخش صنعت ایران به قطعات و فناوری اروپایی کاملا از بین برود. تاسیس کارخانجات و زنجیره عرضه سال‌ها زمان می‌برد؛ سال‌ها زمان نیاز است تا تحریم‌ها بتوانند وابستگی‌های ایجاد شده از طریق روابط تجاری تاریخی را خنثی کنند.

حتی اگر ارزش کلی صادرات اروپا به ایران کاهش یافته باشد، باز هم اروپا در آینده اقتصاد ایران نقشی حیاتی و تضمین‌شده دارد. سیاستمداران ایرانی گرچه از تلاش‌های اروپا برای مقابله با تحریم‌های آمریکا دلسرد شده اند اما نمی‌توانند به سادگی روابط با غرب را کنار بگذارند. این اهرمی بی‌همتا برای اروپاست. با خروج بیشتر ایران از تعهدات برجام این اروپاست که می‌تواند بازگشت تحریم‌های اتحادیه اروپا را خواهان شود. مسئولین ایرانی باور دارند که آمریکا نمی‌تواند فشار اقتصادی معنادار بیشتری علیه جمهوری اسلامی اعمال کند اما اروپا می‌تواند. این ویژگی باعث می‌شود که نقش اروپا در هرگونه گفت وگوی احتمالی اهمیت چشمگیری داشته باشد که کمتر به آن توجه می‌شود. اگرچه آمریکا نخست تحریم‌ها را بازگرداند و سپس به فکر گفت وگو افتاد، اروپا باید رویکردی کاملا متفاوت در پیش بگیرد. اروپا به جای این که آینده توافق هسته‌ای را به یک خط اعتباری 17 میلیارد دلاری پیوند بزند باید تجارت عادی خود با ایران را در مرکز دیپلماسی‌اش قرار بدهد. نیاز کاربردی ایران به قطعات، ماشین‌آلات و تجهیزات حمل و نقل می‌تواند در زمان اوج تنش‌ها الهام‌بخش عمل‌گرایی باشد.

منبع: بلومبرگ / تحریریه دیپلماسی ایرانی