دیدار امروز ظریف و مکرون در برون رفت از شرایط کنونی چندان موثر نیست

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – تا ساعاتی دیگر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان با امائوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه دیدار و مذاکرات خود را انجام خواهد داد. در این راستا بسیاری از کارشناسان و ناظران بر این باورند این دیدار مهمترین مرحله از سفر محمد جواد ظریف به قاره سبز است. اما اهمیت این دیدار در چه پارامترهایی خلاصه می شود؟ در کنار آن این دیدار و گفت و گو چه تاثیری بر برون رفت از شرایط کنونی دارد؟ دیپلماسی ایرانی پاسخ به این سوالات را در گفت و گویی با علی بیگدلی، استاد دانشگاه، نویسنده و مسائل کارشناس اروپا پی گرفته است که در ادامه از نظر می گذرانید:

در شرایط کنونی از نگاه شما دلیل یا دلایل حضور محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه در کشورهای حوزه اسکاندیناوی و سفر به فرانسه چیست؟

به نظر می رسد که اکنون شرایط داخلی، هم از نظر اقتصادی و هم از نظر سیاسی در رابطه با اقدام آتی تهران در کاهش تعهدات برجامی و به موازات حساسیت های منطقه ای به خصوص در منطقه تنگه هرمز و خلیج فارس موجب شده است تا وزارت امور خارجه و در راس آن رئیس دستگاه دیپلماسی موج جدید تحرکات دیپلماتیک خود را آغاز کند که با سفرهای آقای ظریف به کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند قطر و کویت شروع شد و بعد به کشورهای حوزه اسکاندیناوی و فرانسه کشیده شد. 
در این راستا به نظر می رسد که بعد از دیدار با امانوئل مکرون با آقای ظریف قرار است که اقای ظریف راهی چین و ژاپن شود. لذا به نظر می رسد مجموعه تحولات داخلی کشور و نیز برخی تلاش ها در حوزه خلیج فارس و تنگه هرمز سبب شده است که ایران برای تبیین شرایط و نیز بهره برداری از فضای دیپلماتیک به سود خود به دنبال پررنگ کردن حرکات سیاسیش در جامعه جهانی باشد. 
اگرچه کشورهای حوزه اسکاندیناوی از وزن سیاسی و دیپلماتیک چندان بالایی در مناسبات جهانی، به خصوص تنش ایالات متحده آمریکا با جمهوری اسلامی ایران برخوردار نیستند. اما با حضور محمد جواد ظریف در این کشورها و پیگیری روابط دوجانبه به موازات افزایش تعاملات می‌تواند از میزان تنش و ایران هراسی که توسط آمریکا در اروپا در حال پیگیری است، جلوگیری کند. به هرحال حساسیت‌های گام های ایران در کاهش تعهدات برجامی و به خصوص گام سوم موجب شده است که از هم اکنون موجی از هراس قاره سبز را فرا بگیرد. از طرف دیگر وزیر امور خارجه سعی دارد با این دیدارها و گفت وگوها پیگیر اجرایی شدن تعهدات اروپایی در قبال مسئله توافق هسته‌ای باشد. 

در این راستا طی ساعت آتی قرار است که دیداری میان محمدجواد ظریف با امانوئل مکرون هم صورت گیرد که به باور بسیاری مهمترین سفر و دیدار وزیر امور خارجه در مدت حضورش در قاره سبز است. از نگاه شما اهمیت این دیدار در چه پارامترهایی خلاصه می شود؟

اگر دقت کرده باشید در هفته ها و ماه های اخیر مکرون تلاش های بسیار زیادی برای کاهش تنش میان ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران انجام داد و در این راستا دو بار پیاپی امانوئل بن، مشوار سیاسی خود را به تهران فرستاد تا بتواند در خصوص عملیاتی کردن طرح خود، موسوم به "انجماد در برابر انجماد" کاری صورت دهد. با توجه به اینکه آقای روحانی نیز در نامه ای که توسط آقای عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه به آقای مکرون، رئیس جمهوری فرانسوی ابلاغ شد به نظر می رسد که ایران هم مشتاق است این طرح به صورت جدی تر و در سطح گسترده تر اجرایی شود. لذا در سایه این نکات به نظر می‌رسد که دیدار آقای ظریف و امانوئل مکرون برای پیگیری آخرین تلاش ها در این رابطه صورت گیرد. پس اهمیت این دیدار به این مسئله باز می‌گردد که در آستانه عملیاتی شدن گام سوم ایران در کاهش تعهدات برجامی، چه اقدامات و تصمیماتی برای تحقق اهداف مکرون به منظور حمایت از ایران صورت گرفته است؛ تلاش هایی که بیشتر به نظر می رسد در کانون رایزنی های رئیس جمهور فرانسه در در نشست سران جی ۷ در فرانسه رونمایی شود.

ولی در گرماگرم هی تلاش های دیپلماتیک کاخ الیزه شاهد مواضع تند دونالد ترامپ مبنی بر مخالفت با تلاش‌های امانوئل مکرون بودیم. در این راستا دونالد ترامپ به صراحت عنوان کرد که هیچ کدام از این تلاش ها و طرح مکرون با چراغ سبز کاخ سفید صورت نگرفته است. با این تفاسیر می توان برای این تلاش ها شاهد توفیقی هر چند نسبی بود؟

واقعیت این است که اکنون ایالات متحده آمریکا و به ‌خصوص دونالد ترامپ در یک وضعیت سیاسی قرار دارد که نمی تواند به جز مذاکرات نمایشی با جمهوری اسلامی ایران به راه حل دیگری بیندیشد. چون در غیر این صورت دونالد ترامپ محکوم به عقب‌نشینی و احتمال شکست در انتخابات سال ۲۰۲۰ خواهد شد. از این رو شاهد تغییر مواضع دونالد ترامپ در خصوص تلاش‌های امانوئل مکرون بودیم. چرا که ایالات متحده آمریکا به این یقین رسیده است که در شرایط کنونی وحتی با وجود چراغ سبز کاخ سفید و انجام تلاش‌هایی در خصوص کاهش تحریم ها نمی توان مذاکراتی با ایران تا قبل از 2020 صورت گیرد. لذا ترامپ هم دست به تغییر مواضع خود زد. 
نکته مهم تر به این واقعیت باز می‌گردد که از آن سو هم جمهوری اسلامی ایران در شرایط کنونی نمی تواند به مذاکره با آمریکایی‌ها بیندیشد. چون در این صورت نمی تواند جواب افکار عمومی داخلی را بدهد. از این رو، هم تهران و هم واشنگتن اکنون در چارچوب یک سیاست رادیکالی قرار دارند که در سایه آن به نظر نمی رسد در کوتاه مدت بتوان برای برون رفت از این شرایط چاره ای اندیشید. 
البته چنان که اشاره کردم امائوئل مکرون در تلاش است که در نشست سران جی ۷ در فرانسه بتواند تکاپوی خود را برای عملیاتی کردن سازوکار ویژه مالی اروپایی‌ها انجام دهد تا قدری از حساسیت‌های شرایط کنونی، آن هم در آستانه ورود ایران به گام سوم در کاهش تعهدات برجامی بکاهد. به هر حال شرایط بعد از ساقط کردن پهپاد آمریکایی توسط جمهوری اسلامی ایران و به موازات آن مسئله توقیف نفتکش گریس 1 در تنگه جبل الطارق و نفتکش انگلیسی در تنگه هرمز به شدت مسائل را پیچیده کرد و شرایط اکنون برای ایجاد ائتلاف نظامی در تنگه هرمز نیز از جانب ایالات متحده آمریکا در حال پیگیری است. از این رو مکرون به عنوان کانون و محور تلاش های سیاسی و دیپلماتیک اتحادیه اروپا، آن هم در شرایطی که آلمان و انگلستان به دلیل برخی مسائل داخلی در یک حاشیه قرار دارند، به دنبال مدیریت شرایط است. با این حال و با وجود تلاش های دیپلماتیک ایران و فرانسه من بر این باورم که در سایه مخالفت ها و مواضع دونالد ترامپ به نظر نمی رسد که این دیدارها و گفت وگوها، هم دیدار امروز جمعه میان ظریف و مکرون و هم دیدارهای آتی رئیس جمهوری فرانسه در جریان نشست سران جی 7 بتواند خروجی و دستاورد چندان موثر و جدی را در بر داشته باشد.
به موازات این نکته قبلا این احتمال وجود داشت که با چراغ سبز دونالد ترامپ، فرانسه بتواند در سایه طرح انجماد در برابر انجماد معافیت های موقت تحریمی را در خصوص فروش نفت برای ایران را احیا کند که با مواضع تند دونالد ترامپ به دلیل ناامیدی از مذاکره با ایران به نظر می رسد که دیگر نمی‌توان از جانب اروپایی ها شاهد عملیاتی شدن این دست تعهدات بود. از این رو دیدار امروز آقای ظریف و امانوئل مکرون برای پیگیری این شرایط از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

با توجه به نکاتی که شما به آن اشاره کردید اساساً شکاف نگاه جمهوری اسلامی ایران با قاره سبز در خصوص اینستکس با دیدار امروز جمعه آقای ظریف و مکرون پر شدنی است یا خیر؟

بینید طی چند روز اخیر اخباری دال بر احتمال مبلغی بین ۱۵ تا ۲۰ میلیارد دلار ساز و کار موسوم به اینسکس از جانب اروپایی ها برای خرید و ارسال دارو، مواد اولیه و کالاهای اساسی به ایران مطرح شده است. اما در خصوص این که قاره سبز بخواهد این پول را به صورت مستقیم در اختیار ایران قرار بدهد خبر موثقی داده نشده است. لذا به نظر می رسد که اینستکس همان سازوکار مدنظر اروپا برای ارائه محدود دارو و کالاهای اساسی، آن هم در چارچوب تحریم‌های ایالات متحده آمریکا باشد. در صورتی که خود محمد جواد ظریف، چه پیش از سفر به کشورهای حوزه اسکاندیناوی و چه حین این سفر بارها به ۱۱ تعهد مدنظرش در خصوص امکان فروش نفت، گشایش مناسبات بانکی و دیگر تعهدات اروپا در قبال ایران اشاره کرده است. لذا به نظر نمی رسد که این فضا و شکاف در کوتاه مدت و حتی میان مدت میان قاره سبز و جمهوری اسلامی ایران در خصوص عملیاتی شدن اینستکس پر شدنی باشد. البته این امکان وجود دارد که اگر همین اینستکس اروپایی ها عملیاتی شود قدری از حساسیت ها کاسته شود و از طرف تهران به عنوان یک پالس مثبت ارزیابی شود.

ولی به نظر شما این پالس مثبت می‌تواند مانع از عملیاتی شدن گام سوم ایران در کاهش تعهدات برجامی شود؟

به نظر می رسد اکنون جمهوری اسلامی ایران خود را آماده انجام گام سوم در کاهش تعهدات برجامی کرده است. چون ۱۱ تعهد مد نظر ایران که باید توسط قاره سبز انجام شود در این مدت یقیناً عملیاتی نخواهد شد. آن هم در شرایطی که دونالد ترامپ مخالفت صریح خود را اعلام کرده است. اما نکته مهم اینجاست که اگر گام سوم در کاهش تعهدات برجامی عملیاتی شود احتمال دارد حساسیت در خصوص پرونده هسته ای ایران و برجام به اوج خود برسد و به این ترتیب احتمالا پرونده فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران توسط همین کشورهای اروپایی حاضر در برجام به شورای امنیت کشیده شود. 
پیرو این نکته این واقعیت را هم باید در نظر داشت که شاید با فعال شدن گام سوم ایران در کاهش تعهدات برجامی این بار شاهد فعال شدن مکانیسم ماشه از طرف کشورهای اروپایی حاضر در برجام باشیم. از این روست که اکنون فرانسوی ها خود را به آب و آتش زده اند که از هر طریق ممکن مانع از عملیاتی شدن گام سوم ایران در تعهدات برجام شوند. در این رابطه حتی امکان دارد در دیدار امروز آقای ظریف و امانوئل مکرون هشدارهایی از جانب کاخ الیزه در خصوص تبعات منفی و سوء عملیاتی شدن گام سوم ایران در کاهش تعهدات برجامی به وزیر امور خارجه ایران داده شود.