عدم اعتماد روسیه به ایران، بستر واگرایی اقتصادی

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی-  بعد از اقدام ایالات متحده آمریکا در خصوص عدم تمدید معافیت های ۸ کشور از خرید نفت ایران به موازات عربستان سعودی و امارات متحده گمانه زنی هایی در خصوص تلاش های روسیه برای افزایش تولید نفت خود در بازارهای جهانی به منظور پر کردن خلاء سهمیه نفت ایران وجود دارد که برخی آن را نگاه فرصت طلبانه روسیه به تحریم‌های ایالات متحده آمریکا ضد جمهوری اسلامی ایران می دانند. دیپلماسی ایرانی برای بررسی این مسئله، گفت وگویی را با شعیب بهمن، کارشناس و پژوهشگر مسائل روسیه صورت داده است که در ادامه می خوانید:

در سایه تحریم های ایالات متحده برخی معتقدند که مسکو با یک نگاه فرصت طلبانه در سایه افزایش تحریم ها ضد تهران به دنبال افزایش جایگاه خود در مناسبات اقتصادی و تجاری است. با توجه به شرایط کنونی آیا می‌توان گفت که روس ها از افزایش فشار بر ایران به دنبال تحقق منافع خود است؟

نکته بسیار مهمی که در این خصوص نباید فراموش کرد این است که همواره در تنظیم مناسبات تهران - مسکو یک عامل و ضلع سوم وجود داشته است. به گونه ای که حتی در دوره روسیه تزاری هم کشوری مانند بریتانیا بر این روابط اثرگذار بود و بعد هم در دوران جنگ سرد این ایالات متحده آمریکا بود که به دنبال روابط اثرگذاری بر روابط تهران - مسکو بود. در شرایط کنونی هم بازهم افزایش فشار ایالات متحده بر روس ها برای کاهش و یا حداقل تعدیل مناسبات خود با ایران است که بر روابط دو جانبه اثرات سوء خود را داشته است. لذا می‌بینید که در طول سال‌ها این مناسبات، مناسباتی مستقل نبوده، بلکه عوامل دیگری بر آن اثرات خود را داشته است. پیرو این نکته اکنون هم در سایه تحریم‌های ایالات متحده آمریکا شرکت‌های و بانک‌های روسیه به واسطه روابط خود با دیگر کشورها مانند ایالات متحده آمریکا ناچار به کاهش مناسبات خود با جمهوری اسلامی ایران هستند. پس نباید ان را نگاه فرصت طلبانه روسیه به تحریم‌های ایالات متحده آمریکا در نظر داشت.
مضافاً اینکه اکنون جمهوری اسلامی ایران می‌تواند روی ظرفیت و پتانسیل های بالقوه و بالفعل روسیه برای تقابل و دور زدن تحریم ها استفاده کند. به خصوص که آن بخش از اقتصاد و معیشت کشور که مشمول تحریم‌ها می شود، می تواند در یک قالب نگاهی محرمانه در چارچوب روابط تهران و مسکو قرار گیرد و از این طریق ایران مشکلات خود را حل کند. نکته دیگر این است که ما می‌توانیم از طریق روسیه چالشی مانند مسئله تحریم های بانکی و ارزی را حل کرده و از طریق ظرفیت مسکو ارز مورد نیاز خود را وارد کشور کنیم، چنان که ما در دور پیشین تحریم ها با انجام مناسباتی نفتی و تهاتر کالایی توانستیم تقابلی جدی با تحریم‌های ایالات متحده آمریکا داشته باشیم. ضمن اینکه نباید فراموش کنیم که اکنون خود روسیه هم به واسطه تحریم های ایالات متحده آمریکا دچار مشکلات جدی است و این کشور نیاز دارد که برای عدم افزایش چالش‌های اقتصادی خود با ایالات متحده آمریکا آن دسته از شرکت‌ها و بانک‌های بزرگش را که مناسبات جدی با اروپا و آمریکا دارند با تحریم ها همسو کنند، اما در عین حال مسکو با استفاده از ظرفیت شرکت‌ها و بانک‌های کوچک و متوسط تلاش دارد ایران را در دور زدن تحریم های ایالات متحده آمریکا یاری کند. پس می بینید در کل چیزی به نام نگاه فرصت طلبانه از جانب روسیه در قبال افزایش فشار های آمریکا ضد جمهوری اسلامی ایران وجود ندارد.

اما روی سخن من در خصوص این مسئله اقدام روسیه به عنوان یکی از مهمترین کشورهای غیر اوپک برای افزایش ظرفیت تولید در بازار جهانی نفت بعد از تصمیم ایالات متحده آمریکا در خصوص عدم تمدید معافیت های ۸ کشور از خرید نفت ایران است. آیا با توجه به این ظرفیت روسیه احتمال گرایش ترکیه به عنوان یکی از مشتریان عمده گازی و نفتی ایران به سمت مسکو وجود دارد؟ آیا این نگاه فرصت طلبانه قلمداد می شود؟

نکته بسیار مهمی که نباید در این خصوص فراموش شود این است که اساساً مشتریان نفتی روسیه با جمهوری اسلامی ایران متفاوت است. یعنی آن دسته از مشتریانی که از روسیه نفت و گاز می خرند با ایران هیچ گونه روابط نفتی عمده  ندارند، ضمن اینکه اگر شما به تحریم های دور پیشین و شرایط کنونی نگاه کنید کشورهایی مانند عربستان سعودی، امارات متحده عربی و نظایر آن هستند که به دنبال پر کردن خلاء سهم نفت ایران در بازار جهانی بوده اند، نه ر روسیه. از طرف دیگر روسیه هم به دنبال ایجاد یک بازار منطقی، هم از لحاظ فروش و هم از لحاظ قیمت است. در این راستا بارها مسکو اعلام داشته است که قیمت منطقی بین ۷۰ تا ۸۰ دلار را می‌تواند برای تداوم بازار در نظر داشته باشد. پس برای روسیه هم عقلانی نیست که دست به افزایش تولید بزند چون باعث کاهش قیمت ها می شود. اما اگر در ادامه شرایطی غیر از این شکل گیرد روسیه برای حفظ منافع خود هر اقدامی را مشروع می داند و نباید اینگونه تصور کنیم که روسیه حاضر خواهد بود منافع خود را برای جمهوری اسلامی ایران فدا کند، چرا که این نوع نگاه و روابط ما با روسیه، نگاه راهبردی نیست. یعنی روسیه و ایران متحدین استراتژیکی نیستند و اگر در خصوص برخی از مناسبات امنیتی روابط میان روسیه و ایران وجود دارد بیشتر یک همسویی در این مسائل است. لذا نمی توان آن را یک رابطه استراتژیک تلقی کرد.

با توجه به سایه سنگین شرکت های اروپایی به خصوص انگلستان بر صنعت نفت و گاز روسیه می توان علیرغم میل باطنی مسکو شاهد اقداماتی مبنی بر افزایش تولید به منظور پر کردن خلاء سهمیه نفت ایران در بازارهای جهانی داشت؟ 

حتی اگر این مسئله هم رخ دهد به معنای پر کردن خلاء جایگاه ایران در صنعت نفت نیست. چونکه اساساً گفتم مشتریان عمده روسیه با ایران متفاوت هستند. نکته مهمی که نباید در این خصوص فراموش کرد این است که روسیه در نگاه کلان خود به مسائل اقتصادی و معیشتی، شرایط را به‌گونه‌ای مدیریت می کند که در عین شکل گیری یک قیمت منطقی برای فروش نفت و گازش بتواند مشتریان خود را هم داشته باشد. لذا سیاستی در خصوص پر کردن جایگاه نفت ایران و نگاه فرصت طلبانه به تحریم های ایالات متحده آمریکا از جانب روس ها وجود ندارد.

با پررنگ تر شدن تنش در روابط ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران، روسیه چه سمت و سویی را در مناسبات خود با دو طرف پی خواهد گرفت؟ 

همانگونه که قبل تر هم گفتم روابط جمهوری اسلامی ایران با روسیه، روابطی است که همواره متاثر از عامل سوم بوده که عامل سوم اکنون ایالات متحده آمریکاست. لذا به هر میزان که مناسبات ایالات متحده آمریکا با روسیه دچار تنش شود، روابط مسکو و تهران پررنگ تر می شود. لذا به موازات اقتضائات شبه جزیره کریمه و اوکراین، تهدیدات نزدیکی ناتو به مرزهای روسیه و یا مسئله تسلیحات هسته ای و اتمی یقیناً پرونده ایران هم می‌تواند یکی از عوامل و نقاط اختلاف روسیه با ایالات متحده آمریکا باشد. اما این را هم باید در نظر گرفت که افزایش تنش در جمهوری اسلامی ایران با ایالات متحده آمریکا به معنای افزایش همسویی و همگرایی مسکو و تهران نیست. البته یک نکته بسیار مهم را هم نباید فراموش کرد و آن به اتخاذ تصمیم درست و منطقی از جانب مسئولین ایران باز می‌گردد. چنان که در مصاحبه های پیشین با دیپلماسی ایرانی عنوان کرده ام متاسفانه در سال‌های گذشته با نوعی نگاه و رویکرد غلط به جایگاه روسیه نتوانستیم آنگونه که باید اعتماد مسکو را برای افزایش مناسبات جلب کنیم. ما در طول دولت یازدهم و دوازدهم با تحقق یافتن مسئله برجام از ظرفیت روس‌ها چشم پوشی کرده و به سمت افزایش حضور شرکت‌های اروپایی و آمریکایی رفتیم و اکنون هم با خروج این شرکت ها به دنبال افزایش حضور روسیه هستیم. همین رفتارهای ما باعث شده است که مسکو هم اعتماد لازم را به تهران نداشته باشد. لذا یقینا باید نوعی تجدیدنظر اساسی و جدی در خصوص رفتارهای خود داشته باشیم و به صورتی راهبردی به سمت افزایش مناسبات با روسیه گام برداریم.