ضربه جدی به ساختار اقتصادی ترکیه در سایه قطع روابط اقتصادی تهران – آنکارا

عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – با تندتر شدن دایره تحریم های آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران در سایه اقدام دوشنبه هفته گذشته مبنی بر عدم تمدید معافیت های تحریمی 8 کشور از خرید نفت ایران به نظر می آید که اکنون بستر برای افزایش فشارهای بر مشتریان عمده نفتی ایران مانند ترکیه برای قطع کامل مناسات تجاری، بیش از پیش فراهم آمده است. اما سوال مهم اینجاست که به واقع واکنش این کشورها در برابر فشارهای آمریکا چیست؟ آیا مشتریان نفتی ایران کماکان در سایه مواضع و مخالفت های خود به دنبال تداوم روابط اقتصادی با تهران هستند و یا این که مواضع این کشورها مانند ترکیه در حد شعار باقی خواهد ماند؟ آنکارا با محوریت سیاست های پراگماتیک اردوغان می تواند شریک قابل اعتمادی برای ایران تلقی شود؟ دیپلماسی ایرانی برای پاسخ به این سوالات، گفت وگویی را با جعفر حق پناه، کارشناس مسائل ترکیه و استاد مدعو مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران ترتیب داده است که در ادامه می خوانید: 

در سایه اقدام دوشنبه هفته گذشته کاخ سفید مبنی بر عدم تمدید معافیت های تحریمی 8 کشور از خرید نفت ایران به نظر می رسد که علی رغم مواضع این کشورها علیه این تصمیم واشنگتن، در بستری واقع بینانه، شرایط به سمتی خواهد رفت که مشتریان عمده نفتی ایران ناچار به تبعیت از تحریم ها باشند که یکی از این مشتریان ما کشور ترکیه است. از نگاه شما آیا آنکارا و به خصوص شخص اردوغان با آن سیاست های پراگماتیک خود در این وضعیت چه راهکاری را در پیش خواهد گرفت؟

در پاسخ به این سوال شما ما باید یک مفروض کلی را در نظر داشته باشیم؛ مفروضی که باید آن را بر پایه این واقعیت بنا نهیم که ایران و ترکیه به مدت چهارصد سال دو همسایه و بازیگر قدرتمند خاورمیانه بوده اند که به خصوص در سال های اخیر روابط رو به رشد و افزایشی را در پیش گرفته اند. لذا در طول این سال ها با عبور از تنش ها و بحران ها در روابط دو جانبه، هم تهران و هم آنکارا به یک بلوغ سیاسی و دیپلماتیک در مناسبات فی مابین رسیده اند که نمونه آن در پرونده سوریه قابل مشاهده است. لذا با در نظر داشتن این مفروض جدی، حتی اگر پراکماتیگ بودن نگاه اردوغان را به مناسبات و دیپلماسی هم دخیل بدانیم، باز هم مطمئنا آنکارا با اشراف بر قدرت و توان ایران به سمتی حرکت نخواهد کرد که نهایتا ایجاد شکاف با همسایه شرقی خود که یکی از مهمترین قدرت های منطقه به شمار می رود را در پی داشته باشد. لذا در سایه عدم تمدید معافیت های تحریمی و قرار دادن سپاه پاسداران در لیست گروه های تروریستی ما شاهد مواضع بسیار تند مقامات و وزیر امور خارجه ترکیه بوده ایم که نمی توان آن را یک موضع ساده در نظر داشت، بلکه یک کنش جدی و فعالانه ترکیه در برابر اقدامات کاخ سفید به شمار می رود. اتفاقا همین کنش سیاسی و مواضع دیپلماتیک در شکستن آن ائتلاف منطقه ای ضد ایران به شدت موثر است. همین نگاه یقینا کشورهای عربی منطقه را به این باور می رساند که آنکار بازیگری نیست که بخواهد در میدان ریاض، ابوظبی و واشنگتن علیه منافع تهران بازی کند. پس تحلیل باید از این نقطه عزیمت شروع شود. 
از طرف دیگر این واقعیت هم وجود دارد که به دلیل همسایگی و نزدیکی فاصله دو کشور و نیز تطابق و تنظیم پالایشگاه های این کشور با نفت خام سنگین ایران، نمی تواند شرایط به گونه ای رقم بخورد که آنکارا به راحتی نتواند از خیر مناسبات با ایران در خصوص خرید بگذرد. حال به این مسائل واردات دیگر فراورده های نفتی و میعانات گازی ایران را هم اضافه کنید که سختی کار برای عدم خرید از کشور را برای ترکیه پررنگ تر می کند. لذا آنکارا در سایه این میزان از وابستگی به صنعت نفت ایران، هم نخواهد و هم نتواند که به سمت قطع مناسبات تجاری با تهران گام بردارد. از این رو به نظر می رسد این کشور با تلاش های خود سعی دارد که ذیل روابط جدیش با آمریکا به دنبال تمدید معافیت های تحریمی خود برای خرید نفت از ایران باشد. چون حداقل در کوتاه مدت این تغییر نگاه و راهبرد خرید نفت برای ترکیه از کشور دیگر مهیا نیست. 

اما اگر در نهایت ترکیه به ناچار مجبور به قطع مناسبات تجاری با ایران شود اقتضائات آنکارا چه سمت و سویی پیدا خواهد کرد؟

با توجه به مشکلات اخیر اقتصادی در این کشور یقینا قطع مناسبات با ایران می تواند ضربه جدی دیگری به اقتصاد ترکیه وارد کند. لذا اردوغان تا جای ممکن حاضر نخواهد شد مطابق با تحریم های آمریکا عمل کند و یا حداقل به سمتی پیش می رود که در عین مذاکره برای تمدید معافیت ها، شرایط را برای تدوام مناسبات اقتصادی و نفتی با ایران شکل دهد. به هر حال هدف گذاری برای مناسبات 30 میلیارد دلاری در روابط آنکارا – تهران منوط به این است که نه تنها خرید نفت و گاز از ایران کاهش پیدا نکند که حتی میزان آن در میان مدت افزایش هم پیدا کند. به خصوص آن که در صورت افزایش این میزان از حجم مبادلات، ایران می تواند سرمایه لازم برای خرید کالا و خدمات از ترکیه را هم داشته باشد که خود همین مسئله باعث رشد اقتصادی مناطق شرقی این کشور می شود. 

در کنار نکاتی که اشاره شد اساسا آینده کلان نگاه اروغان به اقتضائات روابط ترکیه با برخی از کشورهای عربی منطقه و نیز مناسبات آنکارا – واشنگتن چیست. چرا که با محاصره قطر و بعد از آن ترور خاشقجی روابط ترکیه و عربستان و به تبعش با متحدینی نظیر امارات چندان مطلوب نیست. از آن سو مسئله عدم استرداد گولن و همچنین برخی تحولات دیگر مانند تبعات منفی دستگیری کشیش آمریکا بر روابط دو کشور سایه انداخته است. آیا این شرایط ترکیه را به سمت افزایش مناسبات با ایران، حتی در سایه تحریم های آمریکا وا می دارد؟

علی رغم نکات شما من هم معتقدم که روابط ترکیه با آمریکا، روابطی پیچیده و چند لایه است که از سطح جدی و راهبردی هم برخودار است. اما ترکیه نوینی که در طول دو دهه اخیر توانسته قدرت سیاسی را در این کشور به دست گیرد به دنبال تغییر پاردایم سیاست خارجی است که خود این مسئله نشات گرفته از این واقعیت است که لایه های سیاسی، اجتماعی و حتی نخبگان علمی و فرهنگی ترکیه به دنبال تعریف روابط جدیدی با آمریکا هستند؛ روابطی که متعادل و برابر باشد، نه روابط از بالا به پایین. البته در عین حال همین بنای سیاست داخلی که از 20 سال پیش شروع شده از دلایل اصلی شکل گیری طبقه جدید متوسطی در جامعه ترکیه است که نگاه متفاوتی به همه مسائل، من جمله سیاست خارجی ترکیه دارد. همین نگاه جدید کل ترکیه هم به سیاسیت های اردوغان سرایت کرده است و می تواند نوع نگاه آنکارا به تهران را هم شامل شود. چون ایران کشوری است که به دنبال افزایش مناسبات خود با همه کشورها در سایه احترام متقابل و راهبرد عدم مداخله در امور آنها است. در سایه همین شرایط است که ما اخیرا شاهد نوعی از مناسبات نوین ترکیه با روسیه و حتی چین هستیم. پس در مجموع ترکیه ضمن حفظ و تدوام مناسبات خود با آمریکا به دنبال ایجاد استقلال رویه خود در مناسبات خارجی با همه کشورهاست. در کنار آن همین نگاهی که عربستان سعودی به منطقه دارد سبب شده تا ترکیه نتواند نقطه مشترک چندان جدی با ریاض در منطقه پیدا کند. از این رو در سال های اخیر همراهی و حمایتی از جانب آنکارا برای اقدامات و تصمیم های سعودی دیده نشده است. حتی در مقاطعی حملات جدی به آن صورت گرفته است که نمونه بارز آن در پرونده خاشقجی بود. لذا در خصوص نگاه به ایران نمی توان به صراحت عنوان کرد که ترکیه در پروسه ائتلاف سازی و یا حضور در این ائتلاف ها نقشی بر عهده خواهد داشت.