برجام در یک بسته بندی جدید گزینه خوبی است؟

نویسنده: کاوه افراسیابی، استاد دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: به گفته حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، دولت ترامپ 11 مرتبه برای مذاکره با ایران تلاش کرده است که این احتمالا یک رکورد به حساب می آید. عدم دستیابی به نتیجه برای ترامپ که مدام از «هنر توافق» دم می زند و در چندین موقعیت بر بازگشت تهران به میز مذاکره شرط بسته است، باید ناامید کننده باشد.

ترامپ باید تاکنون درک کرده باشد که ایران «گره سختی برای باز کردن» است و تحمیل اراده اش به آن، کار ساده ای نیست. به طور قطع، مقاومت ایران برای ناظران این کشور که از تاریخ و تلاش های بی حاصل دولت های متخاصم برای تحمیل اراده به دولت ایران خبر دارند، جای تعجب ندارد. اما سوال اصلی اینجاست که آیا ترامپ خواهد فهمید که استراتژی او در قبال ایران موثر نیست و او به یک برنامه جایگزین نیاز دارد؟

ترامپ در کمپین های انتخابات ریاست جمهوری، مذاکره کنندگان ایالات متحده را متهم کرد که از اهرم آماده بودن برای ترک میز مذاکره، استفاده نکرده اند. بر اساس اظهارات او، اوباما آنقدر برای دستیابی به توافق مشتاق بود که از چنین اهرمی استفاده نکرد و نتیجه هم توافق هسته ای «وحشتناک» ایران شد که ترامپ در ماه آگوست به صورت یک جانبه از آن خارج شد. ترامپ که از یک توافق مهم چندجانبه کنار کشیده، باید اکنون خود را برای مواجهه با عواقب این اقدام، یعنی انزوای ایالات متحده در عرصه بین المللی در ارتباط با ایران و مرگ با شمشیر عدم مذاکره، آماده کند. از سوی دیگر، عدم تمایل ایران به سر خم کردن در برابر خواسته های او (ترامپ) به مثابه یک هشدار بحران در شیوه مذاکره ای ترامپ که ترکیبی از تهدید و قلدری به جای هنر ترغیب است، به شمار می رود. در عین حال، ترامپ به دنبال دستیابی به «معامله ای بزرگ» با ایران از طریق تلاش برای حل و فصل جهانی همه مسائل برجسته بین ایالات متحده و ایران است که این اتفاق بدی نیست به استثنای اینکه او باور دارد این یک پروسه یک طرفه است و ایران نمی تواند هیچ شکایت یا خواسته مشروعی داشته باشد. در نتیجه، این یک معامله نیست و یک اولتیماتوم است که ایران می تواند آن را بپذیرد یا نپذیرد و این مساله سبب می شود ایران انگیزه های اندک یا تقریبا هیچ انگیزه ای برای معامله نداشته باشد. چنین رویکردی به نوبه خود نقض هنر مذاکره محسوب می شود؛ هنر مذاکره حول محور ایجاد توازن و توازن مجدد انگیزه های هر دو طرف تا دستیابی به یک فرمول قابل قبول برای هر دو طرف برای مذاکره می چرخد و در اساس، متناقض با منطق قلدری یک ابرقدرت است.

از سوی دیگر، اصول رئالیسم عمل گرایانه دولت ترامپ را در مسیرهای دیگری سوق می دهد که تماما با منطق قلدری همخوانی ندارند و در برخی موارد غیر منطقی به نظر می رسند. ایالات متحده در دوران ترامپ، به عنوان یک قدرت جهانی، مجبور شده به طور فزاینده خود را با شرایط تطبیق دهد و به همین دلیل هم بود که ترامپ در ابتدا توافق تجارت آزاد آمریکای شمالی (نفتا) را برجامی دیگر می نامید و می گفت هر دو شرایط مشابهی را به آمریکا تحمیل کرده اند، در نهایت مجبور شد با کانادا و مکزیک مجددا بر سر این توافق مذاکره کرد. حتی در ارتباط با پیمان منع موشک‌های هسته‌ای میان‌برد (آی ان اف) با روسیه نیز کاخ سفید سیگنال های جدیدی را ارسال کرده است مبنی بر اینکه در صورت عمل کردن روسیه به درخواست های آمریکا، احتمال بازنگری در خروج از این معاهده وجود دارد. به عبارت دیگر، وقتی که حرف از دیپلماسی می شود، هیچ چیزی قطعی و غیرقابل تغییر نیست و زمانی می رسد که اختلافات غیرقابل حل از طریق رئالیسم عمل گرایانه از بین می روند.

از این رو، آنچه از دیگر طرف های درگیر با ایالات متحده همچون مکزیک و کانادا می شود آموخت این است که به رغم وجود دستورکاری پیچیده، در نهایت دستیابی به موفقیتی نسبی ممکن است. در ظاهر به نظر می رسید که کانادا و مکزیک در برابر تهدیدهای ترامپ تسلیم شده اند و برای نمونه، به طور داوطلبانه با مسائلی همچون اعمال محدودیت در بخش صادرات خودرو موافقت کرده اند، اما بررسی همه 34 فصل توافق جدید نشان می دهد که ترامپ چیزی بیش از یک پیروزی نسبی به دست نیاورده و دو طرف در برخی از دیگر زمینه ها همچون صنعت داروسازی، به دستاوردهای جدیدی رسیده اند. به عبارت دیگر، صرف نظر از سر و صداها و ابراز خشم ترامپ علیه توافق قدیمی نفتا، این یک پروسه داد و ستد بود.

آیا ایران می تواند از برخی از این آموزه ها در ارتباط با دولت ترامپ و رویکرد خصمانه کنونی او در قبال ایران، استفاده کند؟ یک سناریوی فرضی می تواند این باشد: مذاکره دوجانبه ای که با چسبیدن ترامپ به مواضع افرطی آغاز می شود و با این حال در ادامه به موضع گیری های ملایم و واقع گرایانه تری می رسد که پذیرش مجدد برجام با یک سری تغییرات جزئی و مشخص را ممکن می کند. کلید کار مقاومت در برابر فشار و حفظ موضع در چنین مذاکراتی است و نه تبدیل کردن آنها به یک تابو. تغییرات فزاینده یک مساله ضمنی در شیوه ترامپ به شمار می رود؛ برای نمونه، در نفتای جدید لازم است که 75 درصد از قطعات خودروهای وارداتی به ایالات متحده در آمریکای شمالی ساخته شده باشند تا تعرفه شامل حال آنها نشود. در نفتای اول که در سال 1994 به اجرا درآمد، سطح لازم برای معافیت از تعرفه 62.5 درصد تعریف شده بود. جدای از مساله دشواری رسیدگی به چنین تدابیری، این افزایش عددی همچنان خیلی کمتر از بازنگری توافق آنطوری که ترامپ در دوران نامزدی برای ریاست ‌جمهوری خواستار شده بود، به شمار می ‌رود. برخی این مساله را مطرح کرده اند که شیوه مذاکراتی کانادا در واکنش به «فشار حداکثری» نتیجه داده، اگرچه به شدت مورد انتقاد ترامپ قرار گرفته است: «ما از مذاکرات و سبک مذاکره کانادا بسیار ناخشنود هستیم.» ترامپ پیشتر از این مساله شکایت کرد و با این حال، بن بست بین کانادا و ایالات متحده توسط هر دو طرف و در نتیجه امتیازاتی که قائل شدند، از بین رفت.

از این رو، درسی که نفتای جدید می تواند برای ایران داشته باشد این است که مجبور کردن ترامپ به عقب نشینی از خواست های غیرمنطقی اش از ایران ممکن است، اما تنها به این شرط که ایران به جای خرد شدن تحت فشارهای خارجی، همانند کانادا ترکیبی از عناصر مذاکرات هوشمندانه را باهم به کار بگیرد. بار دیگر باید به این مساله اشاره شود که ترامپ همانند برجام، نفتای قدیمی را نیز «بدترین معامله ای که تا کنون مورد مذاکره قرار گرفته» توصیف کرده بود و با این حال، توافقی که از مذاکرات مجدد به دست آمده تفاوت چندانی با نمونه قدیمی آن ندارد و بسیاری از کارشناسان با این مساله موافقند نفتای جدید تنها بسته بندی جدیدی از همان نفتای قدیمی است. سوال این است که دستیابی به برجام در یک بسته بندی جدید در نتیجه مذاکرات دوجانبه ایالات متحده و ایران ممکن خواهد بود؟ سوال میلیون دلاری همین است.

مترجم: طلا تسلیمی