نیاز اجتناب ناپذیر ترکیه به ایران، عامل عدم همراهی آنکارا با تحریم های آمریکا

گفت وگو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی – یکی از مهم ترین کشورهای منطقه خاورمیانه ترکیه است که به عنوان یکی از همسایگان غربی ایران، نقش جدی در توسعه اقتصادی ایران ایفا می کند. به ویژه که ایران در سایه اعمال تحریم های آمریکا نیاز جدی به همسایگانی چون ترکیه دارد. از آن سو آنکارا هم به صراحت از حمایت و همراهی با تهران در برابر تحریم ها سخن گفته است. علاوه بر آن همکاری دو کشور در پرونده سوریه نیز بر اهمیت روابط دو کشور در سطح منطقه و جهان افزوده است. از این رو دیپلماسی ایرانی در گفت وگویی با رحمن قهرمانپور، کارشناس و پژوهشگر مسائل ترکیه به بررسی مناسبات دو کشور ایران و ترکیه در سال 2018 و ارزیابی این روابط برای سال آتی میلادی پرداخته است که در ادامه می خوانید:

در نگاهی کلی ارزیابی شما از مناسبات ایران و ترکیه در سال 2018 چیست؟

بعد از حمایت تهران از دولت اردوغان در جریان کودتای ژوئیه سال 2016 میلادی در ترکیه مناسبات تهران- آنکارا در مسیر بهبود و توسعه قرار گرفت، لذا در نگاهی کلی مجموعه تحولات در روابط دو کشور هم مبین همین نکته است. در این راستا تنش هایی که میان ایران و ترکیه به خصوص در پرونده سوریه از سال 2011 شکل گرفته بود در نشست های سیاسی و دیپلماتیک مانند آستانه تا اندازه ای حل شد. به موازات این مساله همراهی ترکیه با مواضع ایران در پرونده همه پرسی استقلال کردستان عراق هم سبب شد تا مناسبات دو کشور پررنگ تر شود.  

در این مسیر آیا اعمال تحریم های آمریکا علیه ایران و ترکیه هم در همسویی مواضع دو کشور تاثیرگذار بوده است؟

قطعا چنین است. بعد از مخالفت تهران با کودتای 2016 ترکیه و نشست های سیاسی در پرونده سیوریه و نیر همراهی دو کشور در بایکوت همه پرسی اقلیم کردستان مساله مهم دیگری که سبب شد تا مناسبات دو کشور جدی تر پی گرفته شود به مساله تحریم های آمریکا علیه ترکیه و ایران در همین سال 2018 باز می گردد. البته در اول تحریم های آمریکا در همان سال های ابتدایی دهه 90 شمسی خود ترکیه نقش به سزایی در دور زدن تحریم های آمریکا برای ایران داشت. در چنین شرایطی سنت سیاسی و دیپلماتیک ترکیه از گذشته تا به اکنون این بوده است که از شرایط بیشترین بهره و سود را در جهت دستیابی به منافع خود ببرد. چنان که ترکیه هم در دهه 1980 میلادی و هم در سال اولیه دهه 90 شمسی با تحریم های آمریکا علیه ایران همراهی نکرد. تا به امروز هم آنکارا صراحتا اعلام داشته با دور جدید تحریم های ترامپ هم علیه تهران همراهی نخواهد کرد. لذا نگاه ترکیه به مساله تحریم ها این است که بتواند از طریق همکاری اقتصادی با ایران، قطر، کشورهای حوزه قفقاز و برخی از کشورهای عربی بر مشکلات اقتصادی داخلی خود برای سال 2019 فائق آید. از این رو ترکیه در شرایط کنونی نسبت به گذشته در خصوص توسعه مناسبات اقتصادی با ایران نیاز به مراتب بیشتری دارد. به خصوص که ترکیه بعد از کودتای سال 2016 از نظر اقتصادی دچار فراز و فرودهای شدیدی شد و از این رو اردوغان نیاز جدی به کمک برخی کشورهای همسایه خود، به ویژه ایران دارد تا بتواند به اهداف و چشم اندازه خود در توسعه اقتصاد ترکیه برسد. مخصوصا که هوادارن فتح الله گولن از جمله شرکت های بزرگ ترکیه، موسسات مالی و برخی بانک ها بعد از کودتا یا از پروسه اقتصاد ترکیه حذف شدند و یا خود خواسته کنار کشیدند. البته در دو سه ماه اخیر اردوغان توانست تا اندازه ای بر مشکلات اقتصادی خود غلبه کند. در این میان نباید وعده کمک های اقتصادی برلین و تلاش خانم مرکل برای تعویق وام های ترکیه را هم فراموش کرد.

اما در سایه سیاست های پراگماتیک آنکارا و شخص اردوغان آیا می توان انتظار داشت در سال 2019 با اعمال فشار از جانب ترامپ شاهد تغییر مواضع اردوغان در قبال ایران باشیم؟

ببینید نگاه امروز ترکیه در قبال تهران را باید در راستای جهت گیری های جدید سیاست خارجی ترکیه نسبت به ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم. از این رو ترکیه ای که امروز با آن مواجهیم در واقع با ترکیه 30 سال پیش، ترکیه سال 2002 و حتی ترکیه قبل از سال 2016 متفاوت است. در این راستا در دو سال اخیر بعد از کودتای سال 2016 نوعی اجماع سیاسی و اشتراک نظر جدی در بین تصمیم گیران و سران ترکیه مبنی بر شکل دهی سیاست چند جانبه گرایانه مستقل از سیاست های اروپا و آمریکا به وجود آمده است. تا چند سال پیش ترکیه کشوری بود که نیازمند کمک های اقتصادی و تا اندازه ای امنیتی اروپا و ایالات متحده بود. اما اتفاقاتی که در چند سال اخیر و در سطح منطقه خاورمیانه و جهان روی داد آنکارا را به این نتیجه رساند که باید مسیری مستقل تر از اروپا و آمریکا را برای رسیدن به اهداف خود ترسیم کند.
ترکیه ای که از سال 1999 میلادی همواره به طور جدی تا آستانه پیوستن به اتحادیه اروپا قرار داشت، تا به اکنون این مهم روی نداده است و در طی این سال ها کشورهای به مراتب کوچک تر و کم اهمیت تر از ترکیه، مالت و قبرس یونانی نشین به اتحادیه اروپا پوسته اند. در سایه این مساله آنکارا امروز به این یقین رسیده است که اساسا پیوستن ترکیه با ریشه و هویت اسلامی به اتحادیه ای با بنیان های مسیحی امکان تحقق ندارد. لذا با پذیرش این واقعیت امروز ترکیه قصد دارد تا ذیل کنار گذاشتن اتحادیه اروپا، سیاست های چند جانبه گرایانه و البته مسقتل از غرب را در پیش بگیرد. البته این نکته را هم باید گفت که دیپلماسی ترکیه اساسا مانند دیپلماسی ایران نگاه به شرق و غرب را در دستور کار ندارد. آنکارا معتقد است که باید از همه ظرفیت های کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای برای رشد و توسعه ترکیه کمال بهره و استفاده را برد. یعنی استفاده از ظرفیت های کشورهای حوزه قفقاز، بالکان و خاورمیانه برای تعالی ترکیه و افزایش نفوذ این کشور در سطح نظام بین الملل. برای نیل به این مهم اکنون ترکیه از آفریقا تا روسیه، چین، قطر، هلند، کانادا و دیگر کشورهای جهان فعالیت های خود را به طور چشم گیری افزایش داده است. 
در این مسیر یقینا تهران به عنوان یکی از مهم ترین قدرت های خاورمیانه می تواند کمک های شایانی به تحقق این سیاست ترکیه در آینده داشته باشد. لذا ترکیه اهمیت و جایگاه ایران را در سیاست های خود می داند و از این رو برنامه های جدی برای رشد و توسعه مناسبات خود از همه ابعاد با ایران دارد. در نتیجه اگر در گذشته نیاز ترکیه و همراهی آنکار با مواضع غرب سبب بروز برخی تنش های میان ترکیه و ایران می شد، امروز دیگر چنین نگاهی در آنکارا وجود ندارد. پس دیگر نمی توان گفت که اگر مناسبات ترکیه با اروپا و آمریکا بهبود پیدا کند به معنای ایجاد تنش در روابط تهران –آنکارا است. البته برعکس آن هم صادق است. یعنی بهبود روابط ترکیه با ایران هم لزوما به معنای ایجاد تنش در روابط آنکار با اروپا و واشنگتن نیست. پس ترکیه در حقیقت سعی دارد در سال آینده نوعی توازن و موازنه قوا را میان ایران و آمریکا در دستور کار داشته باشد. 
مضافا ترکیه اکنون تلاش جدی دارد تا با همسایگان خود وارد تنش و چالش جدی مانند دهه های پیشین نشود. به خصوص که ایران به عنوان یکی از قدرت های مهم خاورمیانه می تواند کمک جدی به ترکیه کند. در این راستا ما شاهدیم که در یکی دو سال اخیر همکاری های خوبی میان تهران و آنکارا در پرونده سوریه به عنوان مهم ترین پرونده دیپلماتیک ترکیه که شکاف سیاسی و اجتماعی جدی را در ساحتار ترکیه سبب شده بود، شکل گرفت. خوب اکنون ترکیه با ماندن بشار اسد و حضور او مخالفت های جدی ندارد. بحث همراهی با تهران در پیشبرد روند سیاسی پرونده سوریه در دستور کار ترکیه قرار دارد. لذا با این نگاه یقینا ترکیه به راحتی پشت ایران را خالی نخواهد کرد؛ نه به این دلیل که بخواهد حمایتی از ایران داشته باشد، بلکه به این دلیل که شرایط و سیاست های ترکیه نیاز به تهران را اجتناب ناپذیر می کند. 

ولی در میان تحلیل های شما یک نکته گم شد. در همین سال 2018 مشکلات اقتصادی ترکیه با اعمال تحریم های آمریکا به واسطه بازداشت کشیش آمریکایی شدت پیدا کرد و کار به جایی رسید که آنکارا برای کاهش آثار تحریم بر اقتصاد خود مجبور به آزادی کشیش آمریکایی شد. در این صورت ترامپی که برنامه جدی برای منزوی کردن ایران در میان همسایگان خود دارد، نمی تواند با اعمال تحریم مجدد علیه ترکیه، اردوغان را تا آستانه جدایی از ایران پیش ببرد؟

در میان نکات شما یک مساله نادیده گرفته شد. آن هم پتانسیل و ظرفیت بالای ترکیه است. ببینید هیچ گاه نمی توان ظرفیت و توان ترکیه را با کشورهایی مانند عراق، آذربایجان، افغانستان، پاکستان و دیگر همسایگان ایران مقایسه کرد. ترکیه در کنار ایران و عربستان سعودی تروئیکای قدرت در خاورمیانه را تشکیل می دهد. لذا نمی توان به صراحت گفت که آنکارا با اعمال فشار ترامپ مواضع خود را در قبال همسایه مهمی چون ایران تغییر می دهد. چنان که در گذشته ترکیه به روشنی نشان داده است به راحتی در راستا و مسیر تحریم های آمریکا، سیاست خود را در قبال تهران عوض نمی کند. خصوصا که اکنون تنها تحریم های آمریکا است که علیه ایران اعمال شده و اتحادیه اروپا در حمایت از برجام سعی دارد کمک های اقتصادی به ایران در تقابل با تحریم ها داشته باشد. یقینا همین مسله خود به مشوق جدی برای همراهی ترکیه با ایران عمل می کند. لذا در سال 2019 ترکیه سیاست همراهی با ایران را در دستور کار دارد، به خصوص که اکنون شرایط اقتصادی ترکیه در روزهای پایانی سال 2018 به مراتب بهتر شده است. اکنون نرخ برابری لیر در برابر دلار از 7 به 5.2 رسید که موفقیت جدی برای دولت اردوغان در مهار مشکلات اقتصادی سال 2018 ترکیه است. البته در این میان کمک های قطر و برخی کشورهای دیگر هم موثر بوده است. همین وضعیت کمک می کند تا اردوغان با خیال آسوده تری به فکر گسترش مناسبات خود با تهران باشد.  

اما در سایه برخی نکات دیگر مانند برگزاری نشست چهارجانبه استانبول با حضور روسیه، آلمان و فرانسه بدون دعوت از ایران، آن هم به فاصله کمتر از یک ماه از نشست سه جانبه تهران در خصوص پرونده سوریه، حل و فصل موقت پرونده ادلب میان روسیه و ترکیه بدون همراهی ایران، حمله زمینی و تجاوز به خاک سوریه در عفرین و منبج و نیز حمایت آنکارا از جبهه النصره و به خصوص جیش الحر می تواند دال بر فاصله گیری تدریجی ترکیه از ایران در پروده سوریه باشد؟ 

نشست چهارجانبه استانبول لزوما به معنای نادیده گرفتن و یا دورن زدن ایران در پرونده سوریه نیست. این اجلاس از مدت ها قبل پیش بینی شده بود، حتی پیش از برگزاری نشست تهران برگزاری آن در استانبول مطرح بود. از آن سو هم چون دعوتی از کشورهایی مانند عربستان، امارات و آمریکا هم صورت نگرفت، نمی توان شائبه دور خوردن ایران در سوریه توسط ترکیه را مطرح کرد. لذا هر چند که برگزاری این نشست به نفع ما نبود، اما یقینا به ضرر ما هم نبود. این نسشت صرفا به این خاطر بود که ترکیه در راستای همان سیاست چندجانبه گرایی که پیشتر گفتم از توان و ظرفیت اروپا هم در حل و فصل پرونده سوریه استفاده کند. مضافا این که نمی توان انتظار داشت در تمامی فعالیت های سیاسی و دیپلماتیک مربوط به سوریه از ایران دعوت شود. این به دور از واقعیت های منطقه و جهان است. 
اما در کل من هم با شما موافقم که نقاط بالقوه ای در پرونده سوریه برای ایجاد تنش میان ایران و ترکیه وجود دارد که امکان بالفعل شدن آنها وجود دارد. اما این را هم باید گفت که هم تهران و هم ترکیه دیگر قصد ندارند که به مسیر گذشته یعنی ایجاد تنش در مناسبات دو کشور در سایه پرونده سوریه گام بنهند. به خصوص که ترکیه ذیل همان سیاست چندجانبه گرایی و ایران نیز به دلیل تحریم های اقتصادی آمریکا دغدغه های جدی تری در حوزه اقتصادی و تجاری دارند. لذا دو کشور به دنبال تنش در مناسبات خود به دلیل تفاوت نگاه در پرونده سوریه نخواهند رفت، بلکه نوعی مدیریت رفتار در هر دو کشور برای سال 2019 و سال های بعدی در دستور کار خواهد بود.