ایران در دوران تحریم به عراق نیاز دارد

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – دیپلماسی ایرانی در بخش سوم و پایانی گفت وگو با سیرس برنا، کارشناس و پژوهشگر مسائل عراق با موضوع آسیب شناسی عملکرد جمهوری اسلامی ایران در رابطه با جنبش شیعیان عراق به واکاوی این آسیب شناسی در یک سال اخیر و تحولات این فاصله زمانی در مناسبات دو کشور و نیز راهکارهای مناسب برای تقویت روابط تهران - بغداد در سایه این آسیب شناسی برای عدم تکرار چنین حوادث تلخی خواهیم پرداخت که در ادامه از نظر خواهید گذارند: 

در مجموع دو مصاحبه پیشین با دیپلماسی ایرانی به آسیب شناسی عملکرد جمهوری اسلامی ایران در رابطه با جنبش شیعیان عراق، هم در دوره صدام حسین و هم در عراق پرداختیم. اکنون برای بخش آخر مصاحبه به یک سال آخر تحولات مناسبات دو کشور می‌پردازیم؛ به نظر شما در این فاصله کمتر از یک سال چه بر سر روابط دو کشور آمد که شرایط برای حوادثی مانند حمله به کنسولگری ایران در بصره فراهم شد، آن هم در بستر تحولاتی مانند رفراندوم کردستان عراق، جنگ با داعش و انتخابات پارلمانی این کشور؟ 

چنان که به تفصیل قبل تر بیان شد مسئله در کل در سه پارامتر خلاصه می‌شود؛ اول پررنگ تر شدن نقش عربستان در تحولات سیاسی عراق که با رفت و آمدهای مقتدی صدر  به ریاض و ارتباط گرفتن عربستان با جریان حکیم؛ دوم متوجه ساختن بخشی از ناکارآمدی و فساد موجود در عراق به اقدامات و رفتارهای ایران در این کشور و سوم به نقش بازیگر مهمی مانند آمریکا بازمی‌گردد که توانست در اذهان عمومی به نوعی شانتاژ را ایجاد کند. برآیند این سه پارامتر سبب شد زمینه تحریک روانشناختی اذهان تک تک شهروندان عراق به‌خصوص شهروندان جنوب این کشور نسبت به تضعیف جایگاه تهران فراهم شود. به عبارت دیگر مجموعه این عوامل سبب شد تا جمهوری اسلامی ایران و سفارت ما در خاک عراق مورد اهانت برخی قرار گیرد، چرا که تهران مقصر برخی ناکارآمدی ها و مشکلات عراق قلمداد شد. از این سو مساله مهمتر این است که علاوه بر تهران تمام گروه‌های همسو با ایران نیز مانند حشدالشعبی و یا حزب الدعوه شاخه الدعوت الاسلامیه نیز مورد تعرض قرار گیرد.

آیا با گذشت زمان و از نگاه کلان تر می توان این مساله (حمله به کنسولگری ایران در بصره) را مقطعی قلمداد کرد؟

خیر. اگر چه دولت هم در دوره آقای عبادی و هم در دوره عادل عبدالمهدی توانست شرایط را پس از آن واقعه مدیریت و کنترل کند، اما هنوز بسترهای آن مساله کماکان به قوت خود باقی است. ما ریشه های واقعه را کالبد شکافی کردیم. هم طیفی از ساختار سیاسی و هم بخشی از بدنه اجتماعی منتقد جدی حضور تهران هستند. این یک واقعیت انکارناپذیر است. در مجموع مصاحبه‌هایی که با دیپلماسی ایرانی داشتم ما به این واقعیت پی بردیم که مشکلاتی که خود را در حادثه حمله به کنسولگری ایران نشان داد مربوط به دیروز و امروز نیست و ریشه در آسیب‌شناسی تقریباً ۴۰ ساله اقدامات و رفتار تهران در این عراق دارد. در این راستا اگر فردای آزادی عراق از دست صدام حسین وارد خاک این کشور می‌شدید قاطبه مردم از جمهوری اسلامی ایران استقبال می‌کردند، اما در این ۱۵ سال اخیر اقدامات ما به گونه‌ای بوده است که بخشی از جامعه عراق نگاهی بسیار بدبینانه به تهران دارد. به خصوص مساله حمایت های گاه نپخته ایران از حزب الدعوه بستر را برای افزایش نارضایتی ها از تهران مهیا کرد. البته این مسئله چه به حق و چه به ناحق، ظلم به ایرانی است که در چند سال اخیر از هیچ کوششی برای افزایش امنیت در عراق دریغ نکرد.

آیا این عملکرد تنها متوجه جنوب عراق و مناطق شیعه نشین است و یا کل این کشور؟

ما به نسبت در مناطق دیگر هم مشکلاتی را داشته ایم که می توان در آینده کانون برخی تنش ها با ما شود. چنان که پیشتر در سوالتان گفتید بحث رفراندوم کردستان عراق یکی از این دست مسائل است. اگر چه اقدام تهران در آن زمان برای جلوگیری از تحقق نتایج این همه پرسی درست بود، اما اربیل یگانه عامل از بین رفتن استقلال خود را تهران می داند و این کینه بارزانی در بزنگاه هایی مانند تشکیل کابینه جدید عراق خود را نشان داد. در بعد دیگر علیرغم این که اکنون مناسبات تجاری قابل توجه میان تهران و بغداد تا سقف نزدیک به 8 میلیارد دلار وجود دارد، اما در مناطقی مانند اقلیم کردستان اکنون ۹۷ درصد بازار آن در دست کشورهایی مانند آمریکا، چین و ترکیه است و تنها ۳ درصد آن به ایران اختصاص دارد. بستری که اگر توان حضور ما در آن بیشتر می شد، می توانست به اقتصاد ما در دوره تحریم کمک کند. اما کردستانی که تهران را مقصر اصلی در ناکامی همه پرسی استقلال این منطقه از عراق می داند، یقینا به دنبال حضور پررنگ تر دیگر بازیگران به جز ایران است. 

اما اربیل در شرایط حساس کنونی جانب تهران را داشته اند؟

در مواضع سیاسی و دیپلماتیک بله، اما در حوزه عمل اربیل میان تهران و واشنگتن، ایران را انتخاب نخواهد کرد. به هر حال آمریکا هم در مساله همه پرسی پشت اربیل را خالی کرد. اما اقدامات تهران در به تحقق نرساندن نتایج همه پرسی چیز دیگری است. در کنار این مسله هم باید به فرجه بسیار مهم و برهه حساس کنونی عراق بپردازیم. اگر همان نگاهی که حمله به کنسولگری ایران در بصره را سامان داد، بخشی از جریان امور را در دست بگیرد، یقینا در دوره بازسازی عراق که همه به دنبال سهم بیشتری از این کیک هستند، این تهران خواهد بود که بستری برای حضور خود نخواهد یافت. به هرحال نمی توان منکر نفوذ کنونی سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی – دینی ایران در عراق بود. اما مساله اینجا است که همین نفوذ مگر در زمان حمله به کنسولگری ایران در بصره وجود نداشت، پس چرا آن تعرض صورت گرفت؟! لذا ما در بستر این نگرانی ها است که مجدانه سعی داریم به واکاوی ریشه های آن اتفاق بدون هیچ جانبداری و یا مواضع شعاری بپردازیم تا بتوان برای آینده حضور ایران در عراق نوین با دولت جدیدی که رنگ و بویی از حزب الدعوه هم ندارد برنامه ای جامعه و مانع ریخت. آسیب شناسی که در طول مصاحبه با دیپلماسی ایرانی صورت گرفت این فرصت تعمق را به ما و سیاست گذاران ایرانی می دهد که با عدم تکرار اشتباهات خود در طول 40 سال گذشته، راهی نوین را برای خود و عراق در همکاری دو طرفه پیدا کنند، راهی که در آن حساسیت های جامعه عراق هم نسبت به حضو.ر ایران کاهش یابد. در غیر این صورت با جولان ریاض و واشنگتن تنها بازنده تهران خواهد بود. ما به پتانسیل هایی مانند همسایگان خود به خصوص همسایه ای مانند عراق نیازمندیم تا بتوان در مصاف با تحریم های آمریکا موفق عمل کرد و گرنه خود مناسبات با همسایگان در کنار فشارهای آمریکا به مشکل روی مشکل بدل خواهد شد. آن گاه این ایران است که در آینده ای نزدیک در خاورمیانه منزوی خواهد شد.