ذهن‌های محدود، دیوارهای مسدود

نویسنده: صادق ملکی، کار شناس و تحلیلگر ارشد سیاسی
دیپلماسی ایرانی: بر اساس گزارش رسانه ها، ترکیه در تاریخ ۱۷ مرداد ۱۳۹۶ باه هدف جلوگیری از نفوذ اعضای حزب کارگران کردستان، ممانعت از تردد قاچاقچیان و کالاهای قاچاق، احداث دیواری به طول ۱۴۴ کیلومتر و به قطر دو و ارتفاع سه متر در حدفاصل میان آغری تا ایغدیر را آغاز کرده است. این تحول در سطح خبری انعکاسی وسیع داشت، اما کمتر مورد تحلیل قرار گرفت. درک اهمیت برخی تحولات در زمان وقوع می تواند عامل سیاستگذاری های به هنگام باشد. زمانی که ترکیه پروژه سدسازی جنوب و جنوب شرقی موسوم به کاپ را در زمان اوزال آغاز کرده و از تبادل نفت در برابر آب سخن به میان آورد با وجود تذکرات وقعی به آن ننهادند تا آنکه امروز این پروژه نه عامل تهدید حیات زیستی، بلکه عامل تنظیم معادلات سیاسی و امنیتی شده و با گذشت زمان بر میزان تبعات آن بر کشورهای منطقه افزوده خواهد شد. نسبت به احداث دیوار در مرز ایران و ترکیه، تبعات و اهداف پنهان و آشکار آن نیز باید تامل کرده و برای آن دوراندیشی نمود.
دیوار ها را باید فروریخت. اگر دیوارهای ذهنی را با تغییر نگاه فرو نریزیم، مجبوریم دیوارهایی را در جغرافیا برپا بداریم. اگرچه جهان امروز و فردا جهان دیوار ها نیست اما هستند رهبران و کشورهایی که ذهن و روحشان درگیر دیوار است. این رهبران از درک اینکه تاریخ مصرف دیوارکشی ها به پایان رسیده است غافل هستند و این غفلت سبب شده این دیوار ها را نه میان اتباع خود، بلکه خانواده خویش نیز برپا دارند. واقعیت های صحنه سیاست در نظام بین الملل و ارتباطات جهانی، منطقه ای و کنش های داخلی این افراد را مجبور به تغییر رویه خواهد کرد، اما هزینه این تغییر را مردم خواهند داد.
امروزه در حالی که در دنیا دیوار ها را فرومی ریزند، ترک ها به احداث دیوار روی آورده اند. ترکیه آتاترک که درگیر ذهنیت ناشی از تجزیه امپراتوری عثمانی بود. این کشور سال ها با دیوارکشی ذهنی در انزوا زیست تا اینکه با ظهور اوزل تابوی انزوا شکسته شد. در حال حاضر ترکیه اردوغان، به همراه درگیر بودن با ذهنیت توطئه و تجزیه، برای فرار از این مالیخولیا در کنار دیوار ذهنی، به دیوارکشی در مرز ها روی آورده است. واقعیت امر آن است که دیوار ها نه می توانند عامل جلوگیری از عبور پیکارجویان کرد باشند و نه می تواند عامل ممانعت از قاچاق کالا باشند. پیکارجویان و قاچاقچیان چون آبند و در سخت ترین شرایط نیز راه خود را می یابند. عقلانیت ایجاب می نماید اگر طرح تردد اعضای پ ک ک و عبور کالا بهانه اقدام نباشد، برای حل مضل پ ک ک و قاچاق راه حل های معقول یافت. در ظهور و بروز مسئله پ ک ک و معضل قاچاق دست های پیدا و پنهان و دلایل و معادلات پیچیده سیاسی، امنیتی، اجتماعی و اقتصادی مطرح است که راه حل آن، رویکرد سخت افزاری و دیوارکشی نبوده و نیست.
در خصوص دیوارکشی ترکیه در مرزهای خود با ایران، نباید اظهارات رسمی مقامات این کشور را، چندان جدی گرفت. در نگاه حداقلی باید به زوایای دیگری از اهداف این اظهارات نیز اندیشد. در سال های قبل از ۲۰۱۰ ترکیه شروع به مین روبی و پاکسازی مرزهای خود از سیم خاردار ها نمود و تا ارتقای روابط خود به سطح راهبردی با سوریه پیش رفت. در همان هنگام برخی به این اقدام و سرعت عمل روند مثبت روابط مشکوک شدند و همین مین روبی ها در هنگام بروز بحران سوریه عامل تسهیل در حمایت ترکیه از داعش و ارسال کمک های لجستیک و اعزام نیرو ها به خاک سوریه گردید. البته با بروز بحران در سوریه و ورود موج آوارگان و مهاجران به ترکیه از منظری تهدید برای ترکیه ایجاد شد که البته آن نیز در جای خود نیاز به تحلیل دقیق دارد.
دیوارکشی قدمتی تاریخی داشته و به نظر می رسد در دنیای مدرن باید تاریخی نیز بماند. قدیمی ترین و مشهور ترین دیوار جهان دیوار چین است که به هدف جلوگیری از تهاجم اقوام غیرمتمدن به چین احداث گردید. دنیا پس از دیوار چین با دیوارهای سیاسی و امنیتی مختلفی مواجه بوده است اما در دنیای معاصر چون احداث دیوار ها عملی غیراخلاقی تلقی می شده است، ذهنیت غالب کشور ها و رهبران سیاسی مبتنی بر برچیدن دیوار ها بوده است.
ذهنیت درگیر در دیوار ها، نمی تواند برای تعامل انسان ها و به تبع آن کشور ها پل بسازد. معضل پ ک ک و قاچاق یک معضل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است و نگاه و تحلیل امنیتی به این دو معضل سبب برخورد نظامی و احداث دیواری می شود که نه چاره ساز است و نه می تواند به حل معضل کمک نماید.
اگر تلقی توهم توطئه نشود، می توان نسبت به احداث دیوارمرزی تردیدهایی را مد نظر داشت. آیا تحلیل آنکارا مبتنی بر آن است که پس از سوریه و عراق ممکن است ایران نیز با بحران و ناامنی مواجه شده و دیوار ها می تواند عامل جلوگیری از موج آوارگان و مهاجران آینده باشند؟ آیا این دیوار ها و ورودی ها و خروجی ها پیش بینی شده در آن، برای اعمال مدیریت های کنترلی برای مواقع بحرانی است؟ آیا این دیوار ها خود به هدف ایجاد موانع ورودی در بروز بحران ها و به هدف افزایش ضریب امنیتی است؟ آیا این دیوار ها عامل افزایش استحکامات و داشتن دست بر تر در بحران ها احتمالی نیست؟ و...
عبوراعضای پ ک ک و قاچاق کالا ارتباطات و مجراهای خاص خود را دارد. فارغ از آن، عبور ها و قاچاق ها عمدتا از مناطق صعب العبوری انجام می گردد که در استعداد عبور یک نفر و یا یک تیم می باشد. احداث دیوار در این مناقطق اگر غیرممکن نباشد بسیار سخت و دشوار می باشد. باور به اینکه هدف احداث دیوار جلوگیری از ورود پیکارجویان کرد و قاچاق کالا باشد ساده لوحی است. اگر بپذیریم هدف از احداث دیوار در مرزهای ایران توسط ترکیه، ممانعت از تردد پ ک ک و عبور کالای قاچاق است، انجام این عمل در نگاه اولیه نشانگر ضعف امنیتی ایران در عدم توانایی در جلوگیری از تردد اعضای پ ک ک و کالای قاچاق می باشد. احداث دیوار توسط ترکیه در بخشی از مرزهای ایران در نگاهی عمیق تر از منظر آنکارا، جدا کردن ترکیه توسعه یافته از ایران توسعه نیافته و حاشیه های آن بوده که این عمل و نگاه، بی احترامی به حرمت ملی ایرانیان می باشد.
در حالی که مرزهای سیاسی در اروپا فاقد معنا می شوند، ترکیه در خاورمیانه با دیوارکشی، مرز ها را پرمعنا و... می نماید. ترکیه دیروز، جزئی از ایران تاریخی و فرهنگی بوده و ترکیه امروز نیز کماکان محتاج مولانای ایرانی و... است. احداث دیوار با سنت دوستی دیرینه تاریخی دو ملت و دولت ایران و ترکیه هیچ سنخیتی ندارد. احداث دیوار ها توسط دولت ترکیه که دیگر نه آتاترک، بلکه اردوغان درگیر در نگاه قومی – مذهبی و همراه داعش، حاکم بر آن بوده و نمود تمدنی آن شده است اگرچه دور از انتظار نیست، اما ما در ایران نباید این عمل را به نام مردم ترکیه ثبت نماییم. ارادت به شاه اسماعیل خطایی، مولانا، شکوه و ماندگاری نوروز در آناطولی و... نشان می دهد در نگاه به ترکیه باید به گونه ای دیگر اندیشد. دیوار ها چاره پیکارجویان کرد و معضل قاچاق نیست و توسعه ها نیز حاصل دیوار ها نبوده و نخواهد بود. ایمن سازی با احداث دیوار امنیتی، تحقق نمی یابد. برای ایمن سازی و ایجاد آرامش باید ذهنیت ها را تغییر داد. باید نه تنها دیوارهای ذهنی بلکه دیوارهای فیزیکی را نیز از میان برد و با خویش و دیگران با حفظ منافع متقابل از در تعامل وارد شد.
نکته آنکه در حالی که روحانی ماه ها پیش اعلام داشته بود که زمان دیوارکشی ها پایان یافته است، موضع وزارت خارجه مبتنی بر استقبال از اقدام ترکیه در احداث دیوار، ما را بر سر دوراهی تردید قرار می دهد که در برابر دیوار ها چه باید کرد؟