امروز و فردای خاورمیانه و هجمه تبلیغاتی ترکیه علیه ایران

محمدعلی دستمالی، کارشناس سیاسی مسایل منطقه

دیپلماسی ایرانی: اظهارات تند رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور، مولود چاوش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه و هجمه ی تبلیغاتی رسانه های ترکیه علیه ایران و متقابلا، جو پرتنش برخی رسانه های ایران علیه اردوغان و ترکیه، پدیده تازه ای نیست. واقعیت این است که ایران و ترکیه به عنوان دو قدرت جدی منطقه، در بسیاری از حوزه ها، رقیب هم هستند و منافع متنازع و متزاحم دارند. بنابراین، در این میان، هیچ چیزی طبیعی تر از این نیست که مقامات این دو کشور، علیه هم موضع بگیرند. اما درنظر گرفتن دو شرط و دو نکته مهم را نباید از یاد برد:

1. سوابق موضع گیری های اردوغان و یاران او در حزب عدالت و توسعه، علیه جمهوری اسلامی ایران، در نهایت به دوران احمدی نژاد و پس از آن به آغاز بحران سوریه باز می گردد و روابط تهران – آنکارا در آن مقطع – همانند دیگر روابط خارجی کشور- به شکل صحیحی مدیریت نشد. از دل درد ناگهانی رئیس جمهور ایران و ابطال ضیافت برای اردوغان در تهران و سفر او به مشهد گرفته تا گلایه های دیگری که رفته رفته، رسانه های هر دو سو را به جان هم انداخت، مواردی وجود دارد که یادآوری آنها، برای طرفین، تلخ است. اما در دولت روحانی و همچنین پس از رئیس جمهور شدن اردوغان، آن تلخی ها تا حد زیادی کنار نهاده شد و طرفین نشان دادند که می توان در عین رقابت، رابطه را بر مبنای حسن همجواری و دوستی پیش برد. شکل گیری و فعال شدن شورای عالی همکاری های استراتژیک بین دو کشور، بیشتر شدن سفرهای متقابل، مامور شدن یکی از یاران نزدیک رئیس جمهور (واعظی) در این پرونده و رایزنی در مورد مسائل منطقه، از مصادیق همکاری های خوب ایران و ترکیه در این دوره است.
2. چیزی طبیعی تر از موضع گیری دو رقیب علیه همدیگر نیست اما با کدام لحن؟ با چه ادبیاتی؟ و در کدام مقطع زمانی؟ این جاست که می توان به طور جدی از اظهارات اردوغان و دیگر مسئولین ترکیه در روزها و هفته های اخیر انتقاد کرد. اگر نه، می توان قضیه را از منظر آنکارا چنین دید: شما هر روز ما را به سلفیت و حمایت از داعش و دیکتاتوری و احیای امپراتوری عثمانی متهم می کنید، ما هم شما را به ترویج ملی گرایی فارسی و تلاش برای ترویج تشیع متهم می کنیم.

در تحلیل شرط دوم، باید گفت، رجب طیب اردوغان فقط 24 ساعت پیش از آن که حسن روحانی، رئیس جمهور ایران به عمان و کویت سفر کند، در بحرین در بخش پرسش و پاسخ بعد از سخنرانی خود، ایران را دو بار به «ملی گرایی فارسی» و تلاش برای تجزیه عراق و سوریه متهم کرد! حضار هم از شنیدن این تحلیل عجیب بر سر ذوق آمده و برای اردوغان کف زدند. به عبارتی دیگر در یک فضای هیجانی و تحت تاثیر جو خاصی که بر ماه عسل روابط ترکیه و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس حاکم شده، اردوغان چیزی گفت که نه پذیرفتنی و منطقی است و نه انطباقی با روابط ایران و ترکیه و نقش این دو کشور در منطقه دارد. از آن سو مولود چاوش اوغلو نیز در کنفرانس مونیخ، ایران را به تلاش برای شیعی سازی عراق و سوریه متهم کرد. حال آن که همه می دانند که – دست کم از منظر روشنفکری و دیدگاه فلسفی و اجتماعی - می توان از جمهوری اسلامی به خاطر بها ندادن به ملی گرایی انتقاد کرد. اساسا در جمهوری اسلامی، ملی گرایی از نوع فارسی و ترکی  و کُردی، واژه مهجور و غریبی است. در رد ادعای چاوش اوغلو نیز می توان گفت همچنان که آنکارا در پرونده عراق از ترکمان ها و در پرونده کلان آسیای میانه، از ترک زبان ها حمایت می کند، ایران نیز نگرش خاصی به شیعیان عراق دارد اما در عین حال از کردهای عراق نیز حمایت کرده و اتفاقا مخالف درجه یک تجزیه ی عراق، خود ایران است و در مورد سوریه هم، مصداقی روشن تر از گفته ی رهبری را  نمی توان به خاطر آورد که در توصیف شرایط سوریه اعلام کرد، نه دولت سوریه شیعه است و نه مخالفانش سنّی! (نقل به مضمون). بنابراین، مساله چیز دیگری است و پس زمینه موج جدید هجمه تبلیغاتی ترکیه علیه ایران را باید در جای دیگری جستجو کنیم. مثلا در آستانه و شاید هم در گفت وگوی تلفنی اردوغان با دونالد ترامپ و سفر اردوغان به بحرین، عربستان سعودی و قطر. برخی تحلیلگران و  رسانه های داخلی فرض را بر این گذاشتند که با ابتکار دیپلماتیک جمهوری اسلامی و روسیه، ترکیه به صف مقابل آمریکا پیوسته و مذاکرات قزاقستان را نمونه ای جدید از امکان همکاری های جدید منطقه ای و تلاش برای درآوردن ترکیه از بن بست تلقی کردند! اما چنین نشد و دیدیم که در آستانه، زمینه برای جوش خوردن روابط مسکو – آنکارا بیشتر شد و ترکیه با زیرکی، توشه و اندوخته ای در آستانه فراهم آورد که بتواند آن را در تعامل با آمریکا و اروپا در مذاکرات ژنو خرج کند. اردوغان در این مقطع به احتمال اقناع دونالد ترامپ برای تشکیل منطقه امن خشنود و امیدوار شده و سفر به سه کشور مهم عضو شورای همکاری خلیج فارس نیز گذشته از دستاوردهای اقتصادی مهم برای آنکارا، این فضا را پدید آورد که گونه ای از جبهه جدید در برابر ایران به وجود بیاید و در چنین پس زمینه ای است که اظهارات اردوغان در بحرین، تحریک کننده تر و آزاردهنده تر به نظر می آید.

یکی از تابلوهای عجیب روابط ایران و ترکیه که بدون تردید منطبق با شرایط سیاسی - جغرافیایی و رویکردهای عقیدتی و سیاسی و نیز وضعیت عینی منطقه است، این است که اردوغان حاضر می شود با دو ابرقدرت رقیب، یعنی آمریکا و روسیه به طور هم زمان کار کند و حمایت کشورهای عربی منطقه را نیز به دست آورد تا در سوریه در رقابت با ایران پیروز شود. اگر چه رفتار و ادبیات و لحن او، در این معادله، رنگ و بویی از دوستی ندارد و محل انتقاد است اما دو نکته مهم را از یاد نبریم:

الف) اردوغان در این مسیر از کارت های متعددی بهره می برد و در اتاق فکر تیم سیاست خارجی ترکیه روی سناریوهای متعددی کار شده است.

ب) پیداست که اردوغان، تا حد زیادی، خود و کشورش را بی نیاز به ایران می بیند و واهمه ای از واکنش و پاسخ ایران ندارد و بعید نیست منافع ترکیه در حال حاضر در این باشد که همه ی مسئولین و رسانه های ایران به خط شوند و شب و روز به اظهارات مقامات ترکیه واکنش نشان دهند و در این میان مخالفین سوری تحت حمایت آنکارا در مذاکرات ژنو، به سناریوهایی که بر روی آنها کار شده نزدیک و نزدیک تر شوند.

چه باید کرد؟

در برابر اظهارات منفی مقامات و رسانه های ترکیه علیه ایران، هم می توان مداوماً موضع رسمی اتخاذ کرده و آتش بار رسانه ای به کار گرفت و هم می توان با یک شیب ملایم پاسخگویی و مقابله به مثل کرد و هم می توان در جلسات و نشست های کارشناسی با حضور چهره های هر دو سو در این مورد صحبت و تعامل کرد. انتخاب این راه و تصمیم گیری در مورد این که کدام واکنش مناسب تر است، با کسانی است که در این حوزه، قدرت و اختیار دارند. اما در هرحال و با هر سلیقه و دیدگاهی که تصمیم گیری شود، نباید از نظر دور داشت که مدیریت هوشمندانه و واقع بینانه روابط و همچنین مدیریت تنش ها و واکنش ها، نیاز به درایت و کفایت بیشتری دارد تا ترتیب دادن هجمه های واکنشی. این حقیقت را باید بپذیریم که ما به عنوان دو کشور رقیب در معادلات سالیان آتی منطقه در صحنه ها و پرونده های دیگر نیز تنش هایی خواهیم داشت. شاید در این میان حد ایده آل و منطقی آن باشد که اجازه ندهیم تنش و رقابت در یک حوزه همکاری و تعامل در حوزه های دیگر را به چالش و تعطیلی و توقف بکشاند و اجازه دهیم برخی مسائل در روند زمان و با صبر و متانت بیشتری حل شوند.