وزن ژئوپلیتیک ایران در منطقه

دکتر سید حمزه صفوی، استاد دانشگاه و مدیرعامل موسسه آینده پژوهی جهان اسلام*

دیپلماسی ایرانی: بنده به طور خلاصه در خصوص سئوال دوم یعنی تاثیر وزن ژئوپلیتیکی ایران در روابط میان کشورهای منطقه نظرم را بیان خواهم کرد. صحبتم را این گونه شروع می کنم که یکی از دوستان خاطره ای نقل می کرد تلخ ولی واقعی. می گفت ما خانه یکی از آشنایان چندباری مهمان بودیم و دقت کردیم هربار که ما مهمانی می رویم میزبان هر بار که با هندوانه از ما پذیرایی می کند قسمت وسط آن که بهترین جای آن است در ظرف نیست. بار اول این گونه بود، بار دوم هم تا این که بار سوم گفتیم این نباید اتفاقی باشد که یکی از بچه ها به آشپزخانه رفت و دید گل وسط آن را جدا می کنند و بقیه را می آورند و این امر عاملی شد تا ما دیگر به خانه آنها نرویم و روابط سر این که قسمت گل هندوانه نادیده گرفته می شد به هم خورد.

من یک سوال اصلی دارم در ارتباط با سوال دوم که متغیر مستقلی که در ارتباط با نظم، ثبات و امنیت در منطقه خاورمیانه کمتر به آن توجه شده، چست؟ پاسخ من به طور مختصر و مفید این است که عدم توجه به وزن ژئوپلیتیکی، چه ذاتی ها و چه اکتسابی ها. یعنی اگر هر زمانی به این وزن ژئوپلیتیکی در منطقه توجه نشود و به صورت مجازی و به اجبار سعی شود که فشاری به منطقه بیاید تا تغییری درمنطقه به وجود بیاید نظم منطقه بهم می ریزد؛ آن گل هندوانه که مثال زدیم به همین موضوع برمی گردد. در منطقه غرب آسیا، ایران از یک پیشینه تاریخی و تمدنی درخشان در قبل و بعد از اسلام برخوردار است و همواره در تاریخ تحولات منطقه نقش اساسی ایفا کرده است. ایران به لحاظ جغرافیایی موقعیت منحصر به فردی دارد؛ وسعت سرزمینی و همسایگی با هفت کشور به ایران موقعیت ویژه ترانزیتی به عنوان هاب منطقه داده است که کریدور اتصال شمال- جنوب (کشورهای حاشیه خزر به خلیج فارس) و گذرگاهی برای ارتباطات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی شرق به غرب است. در بعد جغرافیای سیاسی، موقعیت ایران در استراتژی های بری و بحری و نیز تسلط بر تنگه استراتژیک هرمز، نشانگر اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک ایران است. به لحاظ منابع انرژی، ایران جزو غنی ترین کشورهای دارای منابع نفت و گاز است و رتبه نخست جهان در ذخایر گاز و رتبه چهارم را از نظر ذخایر نفت دارد. در بخش منابع طبیعی، ایران سرشار از منابع طبیعی معدنی است به طوری که حدود 37 میلیارد تن ذخایر قطعی معدنی دارد و بیش از 5 هزار و 300 معدن فعال در ایران موجود است. علاوه بر این ها در بخش منابع انسانی و پیشرفت های روز، ایران بیش از 36 هزار نفر پزشک متخصص و فوق متخصص، بیش از 234 هزار مهندس و حدود 2 هزار و 400 شرکت دانش بنیان دارد. به این ها باید پیشرفت های ایران در عرصه های فضایی، هسته ای و نظامی را نیز اضافه کرد.

نکته مهم دیگر در خصوص ایران ثبات کشور است. در منطقه ای که دائما با تحولات سریع و نا امنی و کودتا و تروریسم مواجه است، ثبات سیاسی و امنیت در داخل، و خرد سیاسی و منطق در تعاملات سیاست خارجی باعث شده است که در حال حاضر ایران به نوعی جزیره امن غرب آسیا به نظر برسد. برآیند این ویژگی های که اشاره شد این است که جمهوری اسلامی ایران با توجه به انواع و اقسام فاکتورهایی که وجود دارد از پیشینه های تاریخی و تمدنی گرفته تا پیشرفت های امروز و هم افزایی پتانسیل نیروی انسانی خوب، با منابع طبیعی و وضعیت ژئوپلیتیکی و جغرافیایی مناسب و نیز ثبات سیاسی - امنیتی، دارای یک وزن ژئوپلیتیک قابل توجه است.

هر گاه کشورهای منطقه چه عربستان باشد، ترکیه باشد، امارات باشد یا هر کشور دیگری، بخواهد به این وزن ذاتی که ایران دارد توجه نکند و ایران را حذف کند، به طور ذاتی ثبات این منطقه به هم می ریزد. این ویژگی ذاتی منطقه است؛ یعنی فرقی نمی کند که چه حکومتی در ایران روی کار باشد. تجربه تاریخی این را نشان داده است که هر دولتی در ایران حضور داشته باشد، مطالبه مردم، مطالبه روح ایرانی این است که آن حرمت، آن وضعیت، آن جایگاه باید به مردم داده شود.

من یک تحقیق راجع به بحث انقلاب اسلامی ایران می کردم که بیشتر انقلاب اسلامی از دید مسئولین و افراد شاخص مورد پژوهش قرار گرفت. در این بین مصاحبه ای هم داشتم با افرادی که قبل از انقلاب کارگر بودند ولی در انقلاب شرکت کردند و بعد از انقلاب هم کارگر بودند. یعنی افراد متوسط رو به پایین. پرسیدم شما چرا انقلاب کردید؟ با چندین نفر کارگر و چندین نفر هم در نیروی هوایی ارتش مصاحبه شد، یعنی تعداد مصاحبه ها زیاد بود. اینها نکته ای را می گفتند که خیلی مهم بود. کارگر می گفت زمان شاه ما از طرف آمریکایی ها تحقیر می شدیم. شخصی در نیروی هوایی می گفت وقتی یک آمریکایی وارد سالن می شد ما را مثل حیوان از سوله ها به بیرون پرت می کردند. یعنی یک نوع احساس حقارت. بعد می گفتند این منجر به این شد که انگیزه برای انقلاب زیاد شود. طبق تحقیقاتی که صورت گرفته بیشتر طبقات میانه و پایین برای انقلاب کردن فعال بودند. بعد از این هم همین طور است. یعنی فرض کنید که دولتی هم در ایران باشد که بخواهد سر فرود آورد در صورتی که وزن ژئوپلیتیکی ایران در ملاحظات روابطش رعایت نشود از طرف مردم مورد پذیرش قرار نمی گیرد و در گذر زمان دوباره نظم منطقه بهم خواهد ریخت.

*سخنرانی در نشست مشترک موسسه آینده پژوهی جهان اسلام و مرکز آموزش و پژوهش های بین المللی وزارت امور خارجه

انتشار اولیه: چهارشبنه 17 شهریور 1395 / انتشار مجدد: شنبه 27 شهریور 1395