عراق در پیچ خطرناک سیاسی

دیپلماسی ایرانی: عراق روزهای جدیدی را تجربه می کند. از حملات انتحاری گسترده از سوی داعش که گفته شده به دلیل ضعف امنیتی و دست داشتن برخی نیروهای امنیتی با داعش صورت گرفته، تا بازگشت مقتدی صدر و اعلام راهپیمایی در اعتراض به عملکرد دولت. با این حال مردم عراق همچنان روی خوش ندیده و از زمان سرکوب شدن دولت صدام، مردم این کشور با جنگ و خونریزی دست به گریبان هستند. چالش های سیاسی در عراق همچنان ادامه دارد. هر گروهی دیگری را به کم کاری متهم می کند. اوضاع کنونی عراق بهانه ای شد تا با علیرضا آیتی، کارشناس ارشد غرب آسیا به گفت وگو بپردازیم:

برخی اقدامات انتحاری اخیر در عراق به خصوص در کراده را اقدام تلافی جویانه داعش در برابر تلفات سنگینی که از حملات ارتش عراق متحمل شدند می دانند. باتوجه به اینکه این منطقه یکی از مناطق امنیتی عراق است برخی گمانه ها درباره وجود نیروهای مرتبط با داعش در سیستم امنیتی وجود دارد. آیا ما شاهد تغییر استرتژی و تاکتیک داعش برای مقابله هستیم؟

حملات جنایتکارانه و کشتار جمعی داعش با آغاز علمیات آزادسازی فلوجه، عمق، تنوع و گسترش جغرافیایی یافت و به نظر می رسد فناوری جدیدتری نیز در کشتارها دیده می شود. نکته قابل توجه این است که داعش صرفا دولت و مردم عراق را در حملات اخیر خطاب قرار نداد و در نقاط مختلف از جمله بنگلادش، ترکیه، پرتاب نارنجک در مالزی، انفجارات مساجد قطیف عربستان و تعدی به حرم نبوی (ص) خودنمایی کرده است. نظریه های مختلفی می توان در خصوص چرایی این حملات ارائه داد. این که داعش تحت فشار شدید قرار دارد و در آستانه فروپاشی در فلوجه و موصل و رقه مجبور است آخرین برگه ها و انتحاری هایش را رو کند. اینکه داعش تلاش می کند بار فشارها بر موصل و رقه را کاهش داده و بنابراین با گسترش حملات این فشارها را کاهش خواهد داد. یا این که داعش در وضعیت فروپاشی قرار ندارد بلکه جذب نیرو کرده و برای اعلام قدرت و نفوذ، نیروهایش را در ده ها ولایت در نقاط مختلف آماده باش داده و تعدادی عملیات نیز اجرا کردند. در مجموع داعش، انتقام خود را از دنیا گرفت و با تکفیر کردن همه، تلاش دارد هر جا شده عملیاتی را صورت دهد. عناصر دوستدار این گروه بر اساس «نظریه گرگ تنها» می توانند در همه نقاط دنیا عملیات انجام داده و اعلام بیعت خود به داعش را طی نوشته ای بجا مانده در شبکه های اجتماعی به دنیا عرضه کند. این خطر فزاینده، اهمیت برخورد جدی با مکتب و پدر تکفیر یعنی حوزه ها و معاهدی که مفتی ها و داعشی ها را ترویج می دهند، مضاعف ساخته است. یعنی ضربه به داعش در فلوجه یا موصل یا رقه صرفا یک مسکن است و برای حل ریشه ای این معضل باید دنیا تکلیف خود را با عربستان روشن کند.

داعش در عراق به صورت سازمانی دوام نخواهد یافت چون رگه های مختلف در این گروه به تدریج در حال فرار و توبه و بازگشت به آغوش جامعه سنی هستند، مردم از طوائف مختلف هم از جنایات آنان به شدت خشمگین هستند؛ به گونه ای که عربستان و قطر و ترکیه هم دیگر جرات حمایت از آنان را ندارند. مردم عراق و جامعه بین المللی متفق القول در اخراج داعش از عراق مصر بوده، ولی اینکه در سوریه و مقاصد بعدی از جمله سرت لیبی به چه سرنوشتی دچار شوند و آمریکا و سعودی با آنها چگونه معامله کنند، بستگی به شرایط مختلف دارد. برای عراق پساداعش چالش های جدید امنیتی بروز خواهد کرد. اولا بعثی ها که با داعش هم پیمان بوده اند و روابط نزدیک با سران عشایر فلوجه، موصل و تکریت و غیره دارند باید تکلیف خود را با روند سیاسی روشن کنند. ثانیا عناصر عراقی داعش ممکن است مخفی شوند و به صورت زیرزمینی و نه دولت اسلامی آشکار، اقدامات ایذایی خود را دنبال کنند؛ یعنی بازگشت به نقطه صفر که یک دهه گذشته عراق با آن مواجه بود و صدام طراح این مدل علیه عراق جدید و دوران اشغال بود و ثالثا آینده موصل و اداره آن هم مورد مناقشه است. به هر حال پیشمرگ های کرد از خطوط و مرزهای خود عبور کرده و بر مناطقی مسلط شده اند که با کمک آمریکا از دست داعش خارج کرده اند و بعدا به این راحتی از آن عقب نشینی نمی کنند. دولت عراق هم کوتاه نخواهد آمد و لذا دور جدیدی از مناقشات البته نه در سطح مبارزه با داعش بلکه با ترکیبی سیاسی نظامی بین دولت و اقلیم کردی بروز خواهد کرد. مداخلات ترکیه و نوع روابط این کشور با عشایر موصل و نینوا و مسعود بارزانی هم تاثیرات خود را دارد. آمریکا و اروپا هم حساب ویژه ای در روابط با اقلیم باز کرده اند و آنها تعامل خود را با عراق پساداعش در چارچوب سد نفوذ ایران و توازن قوای عراقی خواهند داشت. آنها دوست دارند اقلیم کردستان حداکثر جدایی را کسب کند. به همه این موارد، مبحث اقلیم سنی هم باید اضافه کرد، چون برخی طرف های عربی با تحریک اهل تسنن عراق به دنبال پاره پاره کردن این کشور هستند. اینکه این روندها چقدر عملی باشد و چه تاثیراتی بر آینده عراق خواهند داشت باید دقیقا تحلیل شود. من قبلا نظریه عراق بعد از سقوط موصل را طرح کرده و تحلیل کرده بودم کسانی که داعش را بر موصل تحمیل کردند و دولت عراق را ناکام معرفی کردند، به دنبال تمرکززدایی در بغداد و تضعیف معادله و فرمول هر عراقی یک رای هستند. آنها نمی خواهند عراق توسط یک دولت برخاسته از رای مردم و با اکثریت شیعه اداره شود. وقتی دولت عراق با طرح ساقط کردند، حکومت سوریه همراهی نکرد، بانیان داعش طرح خود را در عراق کلید زدند تا دولت عراق را که همسو با محور مقاومت و ایران رفتار می کند را فلج کنند. آن گاه بگویند که این دولت توانایی اداره کشور را در شرایط جدید یعنی بعد از سقوط موصل ندارد و باید معادلات سیاسی جدیدی در عراق شکل بگیرد که محور آن، کاهش اختیارات و صلاحیت ها و حاکمیت دولت مرکزی بر استانها و اقالیم است.

آقای مالکی اعلام بازگشت به نخست وزیری را کرده است. تا چه میزان تحولات کنونی عراق متاثر و ملتهب از بازگشت آقای مالکی است؟

تحولات عراق ارتباط راهبردی به شخص مالکی ندارد. در عراق مناقشه بر سر افراد نیست بر سر طرح ها و رویکردها است. این که یک مقام عراقی چه موضعی در قبال آمریکا و محور مقاومت دارد مهم است. اعلام آقای مالکی یک حق طبیعی و شهروندیست. به هر حال عراق دارای جامعه چندصدائی و قانون اساسی مترقی بوده و قطعا رئیس قویترین و پرطرفدارترین حزب عراق در مجلس که در انتخابات سال ۲۰۱۴ بالاترین رای و کرسی ها را کسب کرد می تواند و حق دارد که برای منصب نخست وزیری اعلام آمادگی کند. نکته مهم اینجاست که فعلا العبادی نخست وزیر است و در چارچوب بزرگترین فراکسیون عراق که ائتلاف یکپارچه ملی (شیعیان) است باید به وظایف خود یعنی مبارزه با داعش و اداره کشور ادامه دهد. اگر قرار است اصلاحات و تغییراتی رخ دهد باید در چارچوب قانون اساسی و توافق احزاب در مجلس صورت گیرد. به هرحال نظام عراق پارلمانی بوده و احزاب حاضر در مجلس دارای قدرت هستند. برخی نظریه ها مطرح است که در ساختارهای سیاسی عراق اصلاحاتی صورت بگیرد و سران سه قوه عوض شوند. برخی هم معتقدند بدون تغییر سران سه قوه، تغییراتی در بدنه حکومت و مدیران اعمال شود. با توجه به حساسیت شرایط فعلی عراق و جنایت های داعش به نظرم باید اصلاحات و تغییرات، تدریجی و در چارچوب مجلس و نظرات احزاب عراقی باشد.اعتراضات خیابانی غیر قابل کنترل صرفا به نفع داعش خواهد بود.

مقتدی صدر دوباره به عراق بازگشته و اعلام راهپیمایی در مخالفت با دولت کرده است. تحولات کنونی عراق تا چه میزان به بازگشت مقتدی صدر مربوط است؟

مقتدی دارای پایگاه مردمی بوده و البته این بدان معنی نیست که مالکی یا حکیم یا دیگران پایگاهی ندارند. همه احزاب حاضر در مجلس دارای پایگاه مردمی بوده و قابل احترام هستند. اما مقتدی به واسطه جایگاه معنوی که پدر شهیدش در بین توده های شیعه فقیر عراق از زمان صدام داشته الان فرصت مانور پیدا کرده تا دولت را تحت فشار قرار دهد. اختلاف نظرات داخل شیعیان موضوعی طبیعی است و در همه جا و هر طائفه ای و هر کشوری هست. اکراد و اهل تسنن هم اختلافات حاد داخلی دارند. در زمان نخست وزیری نوری مالکی اختلافاتی بین ایشان و مقتدی بروز کرد و الآن این اختلافات بر روی دولت و مجلس هم تاثیرگذاشته است. وقتی مرجعیت مرتب به دولت نصیحت کرد که با فساد اداری و مادی مبارزه کند و دید که اصلاحات ریشه ای تحقق نیافت، معظم له قهر سیاسی کرد و فرصتی شد برای مقتدی که محوریت اعتراضات را برعهده بگیرد. متعاقب حرکت مقتدی و شیعیان، برخی اهل تسنن و اکراد هم در مجلس به این حرکت ها پیوستند و الآن مطالبه برای اصلاحات ملی شده و دیگر بحث شیعه و کرد و سنی نیست. حتی حکیم و مالکی هم اصلاحات می خواهند. در مناطق کردی هم مردم از بارزانی اصلاحات می خواهند. البته جنس مطالبات کنونی مردم با اعتراضات سال های قبل در مناطق اهل تسنن در زمان مالکی متفاوت است. آن اعتراضات منجر به تولد داعش شد ولی این اعتراضات بیشتر روند سیاسی را متاثر می سازد و هم مردم و معترضین علیه داعش هستند. در این میان، داعش و حامیانش به دنبال سوء استفاده هستند و می خواهند با نفوذ در اعتراضات، منافع همه عراقی ها را تخریب کنند ولی روند تحولات نشان داد که مردم و احزاب مجلس و دولت، مراقب اوضاع هستند و با گفتگوهای سیاسی به دنبال توافق خواهند رفت. مشاهده شد که با وجود اعتراضات در بغداد و شهرهای مختلف، فلوجه آزاد شد و جبهه های جنگ متاثر نشد و صرفا داعش موفق به انجام عملیات تروریستی بیشتری شد. این بهره برداری داعش هم طبیعی است. چون در یک کشوری که درگیر جنگ با تروریسم است اگر رفتارها و اظهارات مراقبت نشود، خسارت هایی به دنبال دارد. کشاندن مردم به منطقه حکومتی و معطل کردن مجلس و دولت بدون خسارت نیست و قطعا تروریست ها را خشنود کرد.

دولت چگونه می تواند دغدغه چگونگی تعامل با شهروندان سنی پس از آزادی موصل و چگونگی بازسازی شهرهای ویران شده و بازگشت مردم مناطق به منازل و خانه های خود را پاسخ دهد؟

عراق کشور ثروتمندی است و با استفاده از نفت قادر است مشکلات اقتصادی اش را حل کند. الآن به واسطه سیاست های سعودی که به دنبال ضربه زدن به اقتصاد رقبای نفتی از جمله ایران و روسیه و حتی عراق است، قیمت های نفت کاهش یافته و عراق با مشکل بودجه ای مواجه است. صندوق بین المللی پول هم قطره چکانی در حال اعطای وام به بغداد است که متاسفانه شروط سختی را نیز برای دولت تعیین کرده است. بخشی از این وام را حتی گفته اند باید به کویت به عنوان خسارت جنگ صدام بدهد. در حال حاضر داعش در حال تخریب شهرها و فرار است. الرمادی را بالای هشتاد درصد خراب کرد. در فلوجه هم اوضاع خوب نیست. داعش برای خرابی موصل هم برنامه دارد. می خواهند شهرهای سوخته را تحویل عراقی ها بدهند و میلیون ها سنی آواره را بر دولت و مجلس و بودجه عراق تحمیل کنند بعد هم مرتب قطر، عربستان و ترکیه این مسئله را بهانه کنند و سروصدای تبلیغاتی داشته باشند. کاری که الآن در سوریه می کنند، مردم سوریه را مسلح کردند بعد آواره شدند الآن حکومت بشار اسد را متهم می کنند. این طرح برای اهل تسنن عراق خوب نیست و برای همین با دولت همراهی دارند تا داعش را از موصل اخراج کنند. حکومت هم محور اصلی را به ارتش و پلیس محلی و عشایر می دهد و حشدالشعبی در خط دوم عملیات قرار گرفته و وظیفه پاکسازی هم دارد. در تکریت این ماموریت خوب انجام  شد و قرار است این تجربه در موصل به کارگیری شود. بعد از آزادی موصل قطعا کشورهای خارجی مانند سعودی و قطر می خواهند مستقیما به اهل تسنن کمک کنند، کاری که الآن هم پنهانی می کنند و دولت عراق رضایت ندارد. کمک ها باید از طریق دولت عراق به مردم برسد. هر چه موصل بیشتر تخریب شود کشورهای عربی بیشتر خوشحال می شوند چون با ثروت خود به بهانه بازسازی در میان جامعه سنی عراق بیشتر نفوذ می کنند. در مجموع سازمان ملل و نهادهای بشردوستانه نباید در بازسازی عراق، دولت این کشور را تنها بگذارند.

اقدامات ضربتی آقای عبادی از جمله اعدام 5 نفر از فرماندهان نیروی امنیتی متاثر از چیست؟ آیا این رفتار موجب بروز شکاف در بنده امنیتی و سپس ارتش نمی شود؟

العبادی فرمانده کل قوا بوده و هر کسی در جنگ قصور می کند نخست وزیر باید تصمیماتی بگیرد. خون جوانان و مردم عراق به راحتی توسط داعش ریخته می شود و قصور جایز نیست. ارتش و نیروهای امنیتی عراق از جنایت های داعش مطلع هستند و اکثرا ملی بوده و به ندرت وابستگان به بعثی ها و صدام امکان تخریب در بدنه این دو نهاد را دارند.

تحلیلی و ارزیابی شما از اوضاع عراق پس از بازگشایی پارلمان چیست؟

عراق یک ماه شاهد آرامش سیاسی و به نوعی تعطیلی مجلس و دولت بود. قرار بود احزاب و فراکسیون های مجلس طی مشورت با دولت برخی گام های اصلاحی بردارند که البته در جلسات قبلی مجلس نیز کابینه به صورت ناقص ترمیم شد ولی به تازگی دادگاه قانون اساسی با رد این اقدامات همه چیز را به نقطه صفر رساند. الآن حدود صد نماینده مجلس از احزاب خود خارج شده اند و طایفه ای هم فکر نمی کنند. شیعه، کرد و سنی هستند و با یکدیگر جبهه اصلاحات درست کرده اند می خواهند کابینه ترمیم شود یا در یک گام بالاتر روسای سه گانه تغییر کند. نمایندگان جریان صدر محور این تحرکات هستند. بعد از عید فطر و طی هفته های آینده عراقی ها وارد چالش های سخت سیاسی می شوند. به هرحال عراق دارای مشکلات اداری و برخی فسادهای مالی است و حکومت باید اقدامات جدی در این خصوص داشته باشد. صرف ترمیم کابینه و تغییر روسای سه گانه مشکلی از عراق حل نمی کند. امریکا و عربستان به دنبال ضربه به احزاب حاضر در مجلس هستند و می خواهند عناصر نزدیک به خود را به بهانه اصلاحات وارد حاکمیت کنند. آنها حمایت خود از دولت عراق علیه داعش را منوط به این موضوع کرده اند. مقتدی صدر هم بدلیل اختلافاتی که با احزاب دارد به دنبال تشکیل دولتی خارج از نظرات احزاب است. مرجعیت صرفا بر احترام به قانون و لزوم رسیدگی به وضعیت رفاه مردم از طریق اصلاحات واقعی تاکید دارد. العبادی میان این همه فشار باید تصمیم بگیرد و توازن ایجاد کند. مسیر پیچده و سختی است که البته باید عراقی ها به گونه ای این پیچ حساس را طی کنند که عملیات آزادسازی موصل تخریب نشود.

انتشار اولیه: یکشنبه 20 تیر 1395 / انتشار مجدد: یکشنبه 27 تیر 1395