دو مثلث شوم در خاورمیانه

علی بیگدلی، استاد دانشگاه شهید بهشتی

دیپلماسی ایرانی: پس از جنگ اول جهانی ویلسون، رئیس جمهوری آمریکا به لوید جورج، نخست وزیر بریتانیا گفت در آینده خاورمیانه برای ما مشکل ساز خواهد شد. بعد از جنگ دوم جهانی چرچیل اعلام کرد، پنج نقطه بحران برانگیز جهان به ترتیب اهمیت عبارت اند از: خاورمیانه، شمال آفریقا، منطقه بالکان، آسیای جنوب شرقی و آمریکای لاتین. پس از این جنگ تمام کشورهای عربی از سلطه عثمانی خارج و مستقل شدند؛ بنابراین پیش بینی های وی درست از آب درآمد، استخراج و کشف نفت در خاورمیانه بحران را در این منطقه افزایش داد. نخستین چاه نفت منطقه در مسجدسلیمان فوران کرد؛ به همین دلیل خاورمیانه برای غرب اهمیتی فوق العاده یافت. اما آنچه امروز گرفتار آن هستیم از زمانی آغاز شد که بهار عربی به وجود آمد، این جنبش اگرچه با خودسوزی جوانی تونسی آغاز شد ولی آمریکایی ها به این موضوع دامن زدند، سپس اعلام کردند که به دنبال پیاده سازی تئوری خاورمیانه بزرگ هستند. در آن زمان تصور عمومی از خاورمیانه بزرگ، بزرگی به لحاظ جغرافیایی بود، درحالی که اینچنین نبود و مشخص شد آن ها دو هدف از این تئوری دارند که عبارت بود از: دموکراتیزه کردن کشورهای خاورمیانه که کاملاً به نفع غرب تمام می شود و تجزیه برخی از کشورها یا استقلال دادن به برخی از قومیت ها مثل کردها. در پی پیاده سازی این تئوری، آمریکا در شمال افریقا دچار اشتباهی بسیار بزرگ شد که نظم خاورمیانه را به هم ریخت؛ در تونس به عنوان آغازگر بهار عربی، امروز سکولارها به پیروزی رسیده اند، در لیبی اکنون دو دولت در حال حکومت اند و این کشور دارای شرایط بسیار ناامن، تهدیدکننده و یکی از کانون های بحران زای داعش است. در مصر نیز که محمد مرسی تقریباً به شیوه دموکراتیک انتخاب شد، با کودتای نظامی سقوط کرد و باز قدرت به دست نظامی ها افتاد.

بحران چهار مرحله ای سوریه

امریکا پس از مسئله افغانستان در سال ۲۰۰۳ به سراغ عراق رفت. با سقوط صدام حسین و خلأ حاصل از آن، پدیده ای به نام داعش به وجود آمد. در مرحله بعد به سراغ سوریه رفت و آن را با بحرانی بسیار گسترده، عمیق و آزاردهنده در سطح بین المللی مواجه ساخت. بشار اسد در همان روزهای اول بحران سوریه گفت اگر جلوی این بحران را نگیریم، به همه کشورهای منطقه و شاید جهان سرایت می کند که حرف او درست از کار درآمد. سوریه اکنون به یکی از مهم ترین کانون های فعالیت داعش تبدیل شده و داعش شهر رقه را در این کشور و شهر موصل را در عراق به عنوان پایتخت خود انتخاب کرده است. ائتلاف جهانی که به رهبری آمریکا علیه این گروه شروع شد، نیز نتوانست در جهت کنترل آن کار خیلی مهمی انجام دهد؛ چراکه اکنون داعش به پدیده ای بین المللی تبدیل شده و حتی در چند کشور اروپایی و برخی از نقاط آمریکا به عملیات تروریستی دست زده است.

سوریه از جهت سیاسی ـ نظامی سه مرحله را پشت سر گذاشت و اکنون در آستانه ورود به مرحله چهارم است. مرحله اول مقابله مستقیم ارتش بشار اسد با گروه های مخالف بود، این مرحله یک سال و نیم بیشتر طول نکشید. در مرحله دوم عربستان به نمایندگی از کشورهای عرب منطقه و ایران با حمایت حزب الله، جنگ های نیابتی خود را در سوریه آغاز کردند، این جنگ ها تا یک سال پیش همچنان ادامه داشت. مرحله سوم از یک سال پیش و با ورود روسیه به این جنگ ها آغاز شد. تنها پایگاه هوایی روس ها در جهان، یعنی لاذقیه که تقریباً پایگاهی متروک به حساب می آمد، امروز به پایگاهی بسیار فعال تبدیل شده و روس ها با استفاده از پیشرفته ترین بمب افکن های خود، گروه هایی تکفیری را بمباران کردند. سوریه اکنون در آستانه ورود به مرحله چهارم است که از کنفرانس صلح ژنو آغاز شد. به نظر می رسد، در این مرحله بحث سوریه از حوزه اختیارات عربستان و ایران بیرون رفته و به موضوعی بسیار مهم در مذاکرات آمریکا و روسیه تبدیل شده است. روسیه قصد دارد در سوریه یک پایگاه نظامی ـ در غرب خاورمیانه ـ ایجاد کند. روس ها از این منطقه بیرون نخواهند رفت، آن ها تا امروز در کنترل داعش بسیار موفق بوده اند، آن را تا حد زیادی به عقب رانده و بسیاری از سرزمین های ازدست رفته بشار اسد را به او پس داده اند. بنابراین روسیه به صورت قدرتی در برابر آمریکا درآمده است. تحریم هایی را که آمریکا علیه روسیه وضع کرد، تقریباً در حال از بین رفتن است. روس ها شبه جزیره کریمه را که منطقه بسیار حساس و استراتژیک در کنار دریای سیاه بود و نیز شرق اوکراین را به راحتی تصرف کردند و علی رغم تحریم هایی که اروپا و آمریکا علیه آن ها وضع کردند، نیروی هوایی خود را در سوریه پیاده کردند.

مهاجران سوری و وحشت اروپا

در پی بحران سوریه، موج مهاجرت سوری ها، اروپا را وحشت زده کرده است به طوری که در کنفرانس سران اروپا در بلژیک، قرار بر این شد که اتحادیه اروپا به مدت سه سال، سالیانه مبلغ سه میلیارد دلار به ترکیه کمک کند تا مهاجران سوری را بپذیرد و اجازه ندهد آن ها وارد خاک اروپا شوند. ترکیه به دنبال این است که به عضویت اتحادیه اروپا دربیاید، داوود اوغلو در سخنرانی اش در این جلسه، این موضوع را به صراحت مطرح کرد. اتحادیه اروپا نیز به او قول داد که اگر ترکیه تا سال آینده بتواند نیروهای مهاجر سوری را کنترل کند حتماً زمینه ورود این کشور را به اتحادیه اروپا فراهم خواهد کرد.

تشکیل دو مثلث شوم در خاورمیانه

مسئله دیگری که وضعیت خاورمیانه را دچار یک بحران سیاسی بسیار پیچیده کرد، تشکیل مثلثی شوم با مشارکت عربستان، قطر و ترکیه به منظور جلوگیری از اشاعه شیعی گری و قدرت نمایی ایران و تبدیل شدن آن به قدرتی بی رقیب در منطقه بود. اردوغان به صراحت چندین بار راجع به این قضیه صحبت کرد و اذعان داشت که ما منتظر نمی مانیم خاورمیانه دست ایران بیفتد و ایران تبدیل به قدرتی بی رقیب در منطقه شود. علاوه بر آن، عربستان سعودی وارد مثلث دیگری شده که عبارت است از عربستان، اسرائیل و کنگره آمریکا که اکثراً یهودی اند. این مثلث بسیار خطرناک تر از مثلث نخست است؛ اما با سفر اخیر داود اوغلو به ایران، مقداری محاسبات عربستان در منطقه با مشکل مواجه شده و مثلث عربستان، قطر، ترکیه تا حدود زیادی به هم ریخته است. در سفر داود اوغلو به ایران، قرار شد حجم مبادلات تجاری بین ایران و ترکیه افزایش یابد. ترکیه هم از جهت نفت و گاز و هم در رقابت با هیأت های اروپایی می خواهد سهمی از بازار اقتصادی ما به دست آورد و به نظر می رسد به همان نسبتی که به ایران نزدیک شده از عربستان و قطر فاصله گرفته است. این کشور سالیانه در حدود ۲۰ تا ۲۲ میلیارد دلار درآمد توریستی داشت که در عرض چند سال اخیر این رقم به ۹ میلیارد دلار کاهش یافته است؛ چراکه اردوغان خود را بی مورد بر سر مسئله سوریه وارد بازی خاورمیانه کرد؛ اما اکنون مقداری از مسئله سوریه فاصله گرفته است. داود اوغلو در سفرش به تهران با ایرانی ها به توافق رسید که به تمامیت ارضی سوریه احترام بگذارد. این مسئله به منظور جلوگیری از تجزیه سوریه مطرح شد، چون عربستان به دنبال تجزیه سوریه و جدا کردن مناطق شیعه نشین و سنی نشین آن است. آمریکایی ها نیز خیلی نسبت به این موضوع بی میل نیستند.

توافق پنهانی روسیه با آمریکا و عربستان

از آنجا که اوباما خیلی اهل جنگ نیست و از طرف دیگر نمی خواهد در ماه های آخر حکومتش خود را وارد جنگی ناخواسته کند، به نظر می رسد بر سر مسئله سوریه با روسیه به توافقی پنهانی دست زده باشد. این توافق بر سر این است که بشار اسد از قدرت برکنار و یک دولت موقت برای مدت یک سال روی کار آید، سپس مقدمات تهیه و تنظیم قانون اساسی فراهم و بعد انتخابات ریاست جمهوری زیر نظر سازمان ملل انجام شود، به شرط اینکه از خانواده بشار اسد کسی متقاضی ریاست جمهوری نشود. پوتین در یکی از سخنرانی هایش در حدود تقریباً یک ماه و نیم پیش اعلام کرد وجود بشار اسد برای ما اهمیتی ندارد؛ چنانچه بشار اسد از قدرت برکنار شود و این قضیه از خانواده علوی بیرون برود، قطعاً رئیس جمهور جدید با ما روابط مناسبی نخواهد داشت. با برکناری بشار اسد که تقریباً امری قطعی به نظر می رسد، ما با همه سرمایه گذاری های سخاوتمندانه مان، این کشور را از دست خواهیم داد، رابطه مان با حزب الله قطع می شود و نقش مان در خاورمیانه بسیار کاهش می یابد.

در مورد عربستان نیز مسئله منا موضوعی بسیار پراهمیت بود که آتش زدن سفارت عربستان در تهران به عنوان واکنشی در برابر آن، منجر به قطع روابط این دو کشور شد، در پی این ماجرا عربستان چندین کشور ازجمله شیخ نشین های خلیج فارس را مجبور کرد روابط دیپلماتیکشان را با ایران قطع کنند. یکی از دلایلی که عربستان در این زمینه دست به اقدامات رسمی زد، بحث برجام بود. عربستان تلاش می کرد، برای به اجرا درنیامدن برجام ما را در گودالی بیندازد و حتی اقدام به جنگ کند. در ماه گذشته نیز هیأتی بلندپایه از عربستان به طور محرمانه با پوتین ملاقات کرد. این سفر پنهانی که بسیاری از خبرگزاری های بزرگ دنیا آن را با تعجب تحلیل کردند، نشان می دهد که عربستان در حال نزدیک شدن به روس ها است. این نزدیکی نیز کاملاً به زیان ایران تمام خواهد شد؛ بنابراین ما باید با دقت بسیار همراهی و دوستی خود را با روس ها ادامه دهیم؛ چراکه روس ها خیلی قابل اعتماد نیستند، ممکن است ما را در بین راه تنها بگذارند و به سمت عربستان و آمریکا بروند.

دلیل نزدیکی روسیه به آمریکا از بین رفتن تحریم های سنگین در پی تصرف شرق اوکراین و شبه جزیره کریمه و نیز تبدیل شدن به قدرتی نوظهور است؛ بنابراین خاورمیانه در آستانه تغییر و تحولاتی گسترده است. این تغییر و تحولات خیلی طولانی نخواهد شد و شاید تا شش ماه دیگر رخ دهد. بحث تجزیه عراق نیز همچنان مطرح است، اقلیم کردنشین شمال عراق به سرعت در حال حرکت به سمت استقلال است، ولی ایران به خاطر نزدیکی به این اقلیم تلاش می کند این احساس را از ذهن کردهای آن منطقه بیرون کند؛ چراکه تجزیه عراق نیز کاملاً به زیان ایران خواهد بود.

انتشار اولیه: جمعه 13 فروردین 1395 / انتشار مجدد: یکشنبه 22 فروردین 1395