ایران و عربستان؛ ادامه تنش در زمین جدید

نویسنده: کنت پولاک 

دیپلماسی ایرانی: تحولات اخیر میان ایران و عربستان هشدار دهنده است. پیش بینی و تحلیل تحولات ناپیوسته برای خبره ترین کارشناسان نیز غیرممکن است. خاورمیانه هم اکنون وارد دورانی شده که تحولات ناپیوسته مهم، بیش از همیشه ممکن شده است.

تحولاتی که در هفته گذشته میان ایران و عربستان به وجود آمده شاهدی بر این مدعاست. پنج سال پیش از این، عربستان اعدام شیخ نمر را ضروری نمی دید، چرا که از سوی شیعیان احساس تهدید جدی نمی کرد. اگر این اتفاق در آن زمان افتاده بود، واکنش ایران نیز به محکومیت کلامی این اقدام خلاصه می شد. اما شرایط در زمان حاضر به گونه دیگریست.

خاورمیانه ای مملوء از ترس و وحشت

شرایط در زمان حاضر به شکل قابل توجهی تغییر کرده است. در حال حاضر در یمن، عراق، سوریه و لیبی جنگ داخلی در جریان است و احتمال می رود که مصر، ترکیه، مالی، سودان جنوبی، بحرین، لبنان، اردن و تونس نیز با ناآرامی های داخلی درگیر شوند. ایران و عربستان نیز درگیر جنگ نیابتی در منطقه هستند.

تبعات منفی جنگ های داخلی در قالب موج مهاجرت، تروریسم، مشکلات اقتصادی، فرقه گرایی و شیوع افراطی گری به سایر کشورها سرایت کرده و آنها را نیز به گرداب این بحران کشانده است. ترس از سقوط دولت ها، افراط گرایی برآمده از جنگ های داخلی و شکاف های فرقه ای تبدیل به یکی از اصول مهم منطقه شده که در حال گسترش شکاف سنی و شیعه در منطقه است.

در این میان، کاهش قیمت نفت بنیان های اقتصادی بسیاری از کشورهای مهم خاورمیانه را تضعیف کرده است. این موضوع در کنار نقایص آموزشی، فساد و سوءمدیریت حکمرانان کشورهای منطقه قرار می گیرد. در این شرایط، بسیاری از کشورها نظیر مصر و عربستان که پیشتر قدرتمند به نظر می رسیدند، شکننده و سست به چشم می آیند.

بسیاری از کشورهای منطقه نیز به درست یا غلط، این تصور را دارند که متحد دیرین آنها یعنی آمریکا، این کشورها را فراموش کرده است.

وخیم تر شدن اوضاع

نگاه به وضعیت موجود در خاورمیانه ثابت می کند که حوادث غیرمترقبه بیشتری در انتظار است. این نکته ضرورت پیش بینی حوادث مختلفی را که در شرایط عادی احتمال بروز آنها وجود ندارد، ایجاب می کند.

احتمال مقابله مستقیم عربستان و ایران تقریبا غیرممکن است. اما وضعیت روابط دو کشور بیش از پیش پیچیده خواهد شد. عربستان از عدم دخالت آمریکا نگران است و همه مشکلات خاورمیانه را به نوعی به اقدامات ایران نسبت می دهد.

طبق روال همیشگی در این شرایط پاسخ عربستان مقابله با ایران است، تنها در زمان حاضر شدت این مقابله بیشتر شده است. عربستان احساس کرده که منطقه در حال خارج شدن از کنترل است و تلاش می کند که بیش از پیش خود را برای برقراری ثبات در خاورمیانه وارد بازی کند. اقدامات عربستان برای ایران تحریک آمیز تلقی می شود، در حالی که ایران توجه ندارد که اقدامات خود او تا چه اندازه موجب ایجاد خشم و انزجار در دولت های سنی مذهب می شود.

در این فضا انتظار می رود که دو طرف به سوی اقدامات بعدی گام بردارند. این اقدامات می تواند در ادامه تشدید حادثه اعدام شیخ نمر و حمله به سفارت عربستان در تهران صورت بگیرد یا به شکل بروز حادثه ای جدید نمایان شود.

به عقیده بسیاری از کارشناسان واکنش های بعدی عربستان و ایران می تواند خود را در جنگ های نیابتی- یمن، سوریه و عراق- نشان دهد. اگرچه به احتمال زیاد صحنه جنگ های نیابتی یکی از اولیه ترین صحنه های پاسخگویی این دو رقیب است، اما پاسخ های شدیدتری نیز محتمل است. در حال حاضر نیز عربستان و ایران اقدامات تلافی جویانه گسترده ای علیه یکدیگر در یمن و سوریه انجام می دهند که چندان تحریک آمیز تلقی نمی شود. یکی از مهم ترین احتمالات، پافشاری بیشتر تهران و ریاض در مذاکرات صلح سوریه بر مواضعی است که طرف مقابل آنها را قبول ندارد.

این نگرانی وجود دارد که عربستان یا ایران گام بعدی را در مکانی جدید بردارند، جایی که اقدام آنها نتواند به اقدام علیه بازیگر دیگری تعبیر شود. در مورد شرایط و مکان چنین حمله ای نمی توان اظهار نظر کرد، اما فضا حاکی از آن است که منطقه در حال ورود به این فاز است.

منبع: اندیشکده بروکینگز/ ترجمه: تحریریه دیپلماسی ایرانی/ 25