درس‌های خاورمیانه در سال ۲۰۱۵

نویسنده: محمد مهدی مظاهری، استاد دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: با پایان یافتن سال 2015 و آغاز سال نوی میلادی، یکی از مهمترین آرزوهای مردم جهان تغییر اوضاع بین المللی به سمت صلح و ثبات بیشتر است. سال 2015 میلادی در حالی با تحولات و رویدادهای شگفت آور به پایان رسید که افکار عمومی جهانی و به خصوص مردم خاورمیانه شاهد تلخ ترین حوادث و رویدادهای چند سال اخیر بودند. وخیم تر شدن بحران های سوریه و عراق یکی از جدی ترین این رویدادها بود که عواقب و اثرات جانبی متعددی بر مردم این کشورها و نیز کل منطقه و جهان داشت. از یکسو جنگ داخلی زیرساخت ها و تأسیسات این کشورها را به نابودی کشید و مسیر توسعه و پیشرفت آنها را سال ها به تأخیر انداخت و از سوی دیگر گسترش ناامنی، موج آوارگان جنگی را روانه کشورهای همسایه و نیز کشورهای اروپایی نمود که این امر ضمن درگیر کردن کشورهای اروپایی با بحث پذیرش مهاجران، بدترین تصاویر از نقض حقوق این آوارگان را نیز به نمایش گذاشت. اما آثار سوء بحران های سوریه و عراق به همین جا ختم نمی شد، تضعیف دولت های این کشورها، فضای مساعدی برای رشد گروه های تروریستی و خصوصاً داعش فراهم آورد و سبب شد تا این گروه افراطی ضمن افزایش مناطق تحت تصرف خود در عراق و سوریه، به عملیات های تروریستی فرامرزی اقدام کرده و موج وحشت را به آمریکا و اروپا نیز منتقل کند.

این امر تحولی دیگر در سال 2015 را رقم زد و آن باز شدن پای روسیه به مناسبات دیپلماتیک و نظامی خاورمیانه و تلاش این کشور برای تقویت دولت سوریه، مبارزه با داعش و تضعیف دولت های غربی و منطقه ای حامی تروریسم در خاورمیانه بود.

سال 2015 همچنین یکی از بدترین سال ها برای اخوت و همبستگی در جهان اسلام بود. در این سال عربستان سعودی که پس از تغییرات متعدد در هیات حاکمه داخلی اش رویکردی عجولانه و بی پروا در سیاست خارجی را در پیش گرفته بود، با دخالت آشکار در مسائل داخلی یمن، به این کشور حمله کرد و علاوه بر کشتار مردم مسلمان این کشور و نابودی همه زیرساخت های آنها، سبب تقویت و رشد گروه های افراط گرا در این کشور نیز شد. افزایش تمرکز مقامات سعودی بر مسائل خارجی به خصوص یمن، سبب ناتوانی این کشور در اداره و مدیریت مناسک حج و این امر سبب کشته شدن تعداد زیادی از مسلمانان کشورهای مختلف و اعتراض کشورهای اسلامی گوناگون از جمله ایران شد. پررنگ کردن بحث هلال شیعی و رواج ایران هراسی و در مقابل آغاز روابط رسمی برخی کشورهای حوزه خلیج فارس به ویژه امارات متحده عربی با اسرائیل و گشایش دفتر نمایندگی برای این کشور، از دیگر تحولاتی بودند که در سال 2015 ضربه مهلکی را به وحدت و آرمان کشورهای اسلامی وارد ساختند.

از آنجا که اکثر کشورهای اسلامی خاورمیانه و خلیج فارس در زمره مهمترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت خام نیز هستند، اختلافات این کشورها به خوبی در بازارهای نفتی منعکس شده و به دلیل عدم هماهنگی در سقف تولید و در نتیجه اشباع بازارهای نفت و سبقت گرفتن شتابان عرضه بر تقاضا، قیمت نفت با ادامه روند نزولی، یک سوم ارزش خود را در پایان سال 2015 از دست داد.

با این وجود سال 2015 دربرگیرنده برخی از رویدادها و تحولات مثبت نیز بود. یکی از مهمترین این تحولات حصول توافق هسته ای بین ایران و 1+5 بود که ضمن کمک به حل مسائل خاورمیانه زمینه ساز بازگشت ایران به جایگاه واقعی خود در عرصه مناسبات منطقه ای و جهانی شد. دعوت از ایران برای شرکت در نشست‎های مربوط به حل بحران سوریه در وین و اذعان به نقش تاثیرگذار ایران در خاورمیانه، رویکرد جدید غرب پس از برجام بود و ایران را در جایگاه کشوری محوری در روند مبارزه با تروریسم قرار داد. از سوی دیگر صدور قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل متحد با هدف ترسیم نقشه راهی برای حل سیاسی بحران سوریه و قطعنامه 2253 درباره خشکاندن منابع مالی دو گروه تروریستی القاعده و داعش و نیز جدیت جامعه جهانی برای مقابله با تروریسم که در پیروزی های اخیر دولت عراق و آزادسازی رمادی از دست داعش نیز نمود یافت، از دیگر رویدادهای مثبت سال 2015 بوده اند.

در مجموع سال 2015 حاوی تجربه های با ارزش مشترکی برای دیپلمات ها و تصمیم گیران سیاست خارجی در سراسر جهان بود. فرقی نمی کند، چه در آسیا و خاورمیانه حکومت کنی چه در اروپا یا آمریکا، تقویت گروه های تروریستی و استفاده ابزاری از آنها بازی با آتشی است که دامن همه کشورها را خواهد گرفت. دوره تحمیل تغییرات از بیرون در سایر کشورها و مداخلات نظامی در آنها به سر رسیده و تنها با مذاکره از موضع برابر و به رسمیت شناختن نظرات ملت ها می توان چالش های جهانی و منطقه ای را حل نمود. عدم انسجام اسلامی نیز ضمن تخریب وجهه اسلام و مسلمانان، امکان رشد و توسعه آنها را نیز تضعیف کرده و زمینه مداخله و نفوذ قدرت های فرا منطقه ای و تقویت اسرائیل را فراهم خواهد کرد.