2016، سال اوج ایران

دکتر محمد مهدی مظاهری استاد دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: با پایان سال 2016 و نزدیک شدن به سال نوی میلادی می توان نگاهی انداخت به اتفاقات یک سال گذشته و تحولاتی که در این سال در جایگاه و موقعیت قدرت های مطرح منطقه ایجاد شده است. سال 2016 با تحولی اساسی برای ایرانیان آغاز شد. ۱۶ ژانویه روز اجرای برجام و برداشتن تحریم های ایران بود. تحریم هایی که پیچیده ترین تحریم های اقتصادی تاریخ نامیده شدند و مشکلات جدی بر سر راه فروش نفت و مبادلات بانکی کشورمان ایجاد کردند. از ژانویه 2016 بود که با اجرایی شدن برجام، فروش نفت، معاملات بانکی، خرید هواپیما، بیمه و کشتیرانی و خرید و فروش فلزات گرانبها برای ایران قانونی شد و به روال سابق برگشت و در عرصه مناسبات سیاسی و دیپلماتیک نیز فصل جدیدی در تبادلات ایران با جهان گشوده شد.

با این وجود در سال 2016 بخت چندان با سایر قدرت های منطقه خاورمیانه یار نبود. ترکیه که پس از مداخلاتش در بحران سوریه از یک سو با روسیه درافتاد و حجم مبادلات اقتصادی اش به شدت کاهش یافت و از سوی دیگر جبهه ای جدید علیه کردها در کشور خودش و سوریه گشود، متأثر از همه این سیاست های جدید منطقه ای، شهرهای مختلف آن بارها آماج حملات تروریستی قرار گرفت و رنگ امنیت و آسایش را به خود ندید. اما اینها فقط تحولات مهم در حوزه ترکیه نبود، در 15 ژوئیه 2016 به یکباره هواپیماهای جت و تانک های ارتش وارد شهرهای ترکیه شدند و اخباری مبنی بر وقوع کودتا منتشر شد. اخباری که دال بر سقوط دولت رجب طیب اردوغان و متواری شدن او بود. البته در نهایت کودتا بدون وقوع درگیری های مسلحانه جدی به یک باره شکست خورد و دولت ترکیه، فتح الله گولن و بخشی از ارتش این کشور را به کودتا علیه دولت متهم کرد و در پاسخ به پاکسازی سیاسی گسترده ای در دستگاه های اداری و سیاسی کشورش اقدام کرد. البته وسعت و حجم این برخوردها به اندازه ای بود که صدای اتحادیه اروپا را هم درآورد و سبب تعلیق روند عضویت ترکیه در این اتحادیه را شد.

عربستان سعودی، دیگر قدرت مطرح منطقه ای در خاورمیانه نیز 2016 را سال چندان مساعدی برای خویش نیافت. این کشور که از مارس 2015 رهبری یک ائتلاف ضعیف برای حمله به یمن و مداخله در امور این کشور مسلمان و فقیر را بر عهده گرفته است؛ از یک سو در سال 2016 بیش از هر زمان دیگری در یمن زمینگیر شد و با توافق نیروهای داخلی و مجلس یمن و تشکیل شورای عالی سیاسی، از دستیابی به اهدافش باز ماند و از سوی دیگر به دلیل حملات غیر هدفمند و کشتار غیر نظامیان از سوی مجامع بین المللی، بارها مورد بازخواست قرار گرفت و تلاش های وی برای دادن حق السکوت به دبیر کل سازمان ملل، به یکی از افتضاحات سیاسی این کشور تبدیل شد. بمباران یک مجلس ختم در صنعا و کشتار بیش از صد غیر نظامی در این حادثه نیز از دیگر جنایات جنگی عربستان سعودی بود که چهره این رژیم را بیش از پیش در انظار عمومی خدشه دار کرد. از سوی دیگر عربستان و کشورهای هم پیمانانش که به شدت از اجرایی شدن برجام و رفع محدودیت های ایران نگران بودند، کوشیدند با گسترش روابط غیر علنی با اسرائیل و نیز تقویت گروه های افراطی در عراق و سوریه، به جبهه مقاومت متشکل از ایران، سوریه و حزب الله لطمه بزنند. با این وجود سیر حوادث عراق و سوریه نیز مطابق میل آنها پیش نرفت و عملیات آزادسازی موصل و حلب و توافقات سیاسی صورت گرفته در لبنان، هم سو با اهداف ایران در منطقه در راستای تضعیف گروه های تروریستی و تقویت دولت های حاکم در این کشورها رقم خورد.

مصر قدرت متوسط دیگر منطقه نیز که از سال 2011 دچار انقلاب های متعدد شد و در نهایت نیز نظامیان در این کشور قدرت را به دست گرفتند، چهار سال پس از انقلاب در سال 2016 نیز نتوانست جایگاه و موقعیت خود را تثبیت کند و بهبود ببخشد. این کشور که در حوزه داخلی در حال قلع و قمع اخوان المسلمین و محکوم و مجازات کردن رهبران آنها بود، در سال 2016 با حملات تروریستی متعددی نیز از سوی داعش و گروه های افراط گرا مواجه شد. عبدالفتاح سیسی کوشید در واپسین روزهای سال 2016 با ارائه قطعنامه توقف شهرک سازی در رژیم صهیونیستی گامی در راستای منافع فلسطینیان بردارد و بار دیگر خود را در زمره رهبران اثرگذار جهان اسلام معرفی کند. با این وجود رایزنی های بنیامین نتانیاهو و ترامپ سبب عقب نشینی وی و ترجیح منافع ملی کشورش بر منافع جهان اسلام شد، اما ماجرا به همین جا ختم نشد و نیوزلند و سنگال، در کنار مالزی و ونزوئلا رأی گیری درباره قطعنامه ضد شهرک سازی را بار دیگر به جریان انداختند. در نتیجه شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه توقف فوری فعالیت های شهرک سازی رژیم اسرائیل در اراضی اشغالی فلسطین را تصویب کرد. تصویب این قطعنامه نه تنها مصر را در انزوا قرار داد و ثابت کرد این کشور همچنان توان، مشروعیت و قدرت لازم برای قرار گرفتن در رده رهبران جهان اسلام را ندارد؛ بلکه به دیگر قدرت نامشروع اما مدعی در خاورمیانه یعنی اسرائیل نیز ضربه ای کاری وارد کرد. بدین ترتیب در پایان سال 2016 رژیم صهیونیستی نیز در وضعیت ضعیف و شکننده ای قرار گرفته که یا باید به خواسته جامعه بین المللی مبنی بر توقف شهرک سازی ها  تن دهد یا در صورت نادیده گرفتن آن به عنوان کشوری خاطی و ناقض حقوق بین الملل شناخته خواهد شد.

بدین ترتیب مروری بر وضعیت ژئوپلیتیک، ژئو استراتژیک و ژئو اکونومیک خاورمیانه نشان می دهد، بیش از سایر قدرت های مطرح در منطقه، سال 2016 به کام و نام ایران بوده است. هر چند این سال برای ایرانیان نیز سالی سخت، همراه با مشکلات اقتصادی و بعضا بدعهدی های آمریکا و بانک های بزرگ جهان در اجرایی کردن برجام و لغو تحریم ها بود؛ اما در مقام مقایسه، 2016 مقدمه ای برای جهش بزرگ ایران به سوی قدرت اول منطقه در حوزه های سیاسی، اقتصادی و امنیتی بوده است. سالی که در آن نه تنها گره کور روابط با جامعه جهانی باز شد، فروش نفت طبق توافق در اوپک به میزان پیش از تحریم ها بازگشت و نرخ تورم به پایین ترین حد در سال های اخیر رسید؛ بلکه تحولات منطقه ای نیز از عراق و سوریه گرفته تا سرزمین های اشغالی، به صورت دومینووار در جهت منافع و قدرت یابی کشورمان رقم خوردند.