ایران و عربستان باید در پشت صحنه با هم گفت‌وگو کنند

دیپلماسی ایرانی – زکیه یزدان شناس: رندا اسلیم، مدیر دیپلماسی خط دو در موسسه خاورمیانه و پژوهشگر بنیاد آمریکای نوین است. اسلیم، پیش از این قائم مقام موسسه بین المللی گفتگوی مداوم و مشاور ارشد بنیاد برادران راکفلر و پژوهشگر مهمان در موسسه آمریکایی صلح بود. اسلیم به عنوان یکی از فعال ترین افراد در حوزه دیپلماسی خط دو روندهای برقراری صلح در خاورمیانه و آسیای مرکزی است. وی در سال 2007 با ایجاد شبکه اعراب برای مطالعه دموکراسی، چهره های دانشگاهی و فعالان سیاسی را از هشت کشور عرب گردهم جمع کرد. وی هم اکنون مشاور ارشد برنامه برقراری صلح در بنیاد راکفلر و عضو هیات مدیره پروژه دموکراسی خاورمیانه است. حوزه مطالعاتی اسلیم عمدتا حول محور مدیریت تعارضات، روندهای برقراری صلح پس از حل تعارضات و سیاست های حوزه خاورمیانه است. تجربه اسلیم در دیپلماسی خط دو و اشراف وی بر تنش های موجود در منطقه ما را بر آن داشت تا به گفت وگو با او حول رقابت های در هم تنیده ایران و عربستان در منطقه پرآشوب خاورمیانه بپردازیم.

دیپلماسی ایرانی: ایران و عربستان سعودی دو رقیب دیرین در منطقه خاورمیانه هستند، اما رقابت آنها در سال های اخیر بیش از پیش تشدید شده است. نظر شما در مورد این وضعیت جدید چیست؟ بنظر شما سیاست های منطقه ای ایران منجر به این رقابت شده و یا عربستان مسئول اصلی شرایط حاضر است؟

رندا اسلیم: این رقابت ها هم اکنون در نقطه اوج خود قرار دارد. فاکتورهای متعددی طی 30 سال گذشته تنش های متقاطع منطقه ای و این سطح از رقابت میان عربستان و ایران را به وجود آورده است. این فاکتورها عبارتند از:

- خیزش هویت های تابعه (فرعی) فرقه ای به عنوان جزئی مهم از هویت ملی در خاورمیانه. این مساله منجر به این واقعیت شده است که ما با عربستان سعودی و ایران - به عنوان دو کشور که دارای حکومت های مذهبی هستند- مواجه باشیم که به تامین مالی مساجد و پروژه های مذهبی در دنیای تسنن و تشیع می پردازند. از میان رفتن ناسیونالیسم عربی نیز به گسترش این پروژه کمک کرده است.

- از میان رفتن سه مرکز سیاسی عرب در منطقه شامل: دمشق، بغداد و قاهره. به موازات این افول، شاهد خیزش کشورهای ثروتمند حاشیه خلیج فارس به عنوان هدایت کنندگان سیاست منطقه ای بوده ایم.

- بهار عربی و آشوبی که به دنبال آن در مصر، لیبی، یمن و سوریه به وقوع پیوست، دو قدرت منطقه یعنی ایران و عربستان را به میدان آورد تا از منافع نسبی خود و نائبان خویش در منطقه حمایت کنند. استفاده از مباحث فرقه ای برای پوشش دادن سیاست های خود در منطقه، آسان ترین روش برای همراه ساختن توده ها با خویش بود که این دو کشور به آن اقدام کردند. عربستان سعودی و ایران فضای به وجود آمده بعد از بهار عربی را مناسب شکل دهی به نظم منطقه ای در راستای منافع خویش دیدند و بدین ترتیب این دو قدرت درگیر سیکلی از رقابت با حاصل جمع جبری صفر شدند.

- و سرانجام اینکه مقامات عربستان بر این باور بودند که توافق هسته ای میان ایران و ۱+۵ توانسته حداقل نظارت های موجود بر رفتار منطقه ای ایران را از میان ببرد. بنابراین، آنها به این نتیجه رسیدند که در این فضا باید بر توانمندی ها و متحدان منطقه ای خود تکیه کنند و به ایجاد توازن مقابل آنچه که از آن تحت عنوان سیاست های توسعه طلبانه ایران می خوانند، بپردازند.

عربستان سعودی بر این باور است که ایران به دنبال بر هم زدن توازن قوای سنتی در منطقه است. تا چه اندازه با این انگاره موافق هستید؟

سیاست های ایران از وضوح لازم برخوردار نیست، بنابراین نمی توان به راحتی آنها را تفسیر کرد. بر پایه سخنان برخی از مقامات ایرانی، بویژه اظهارات مقامات نظامی آن در مورد سیاست های منطقه ای خویش، نگرانی های طرف سعودی قابل درک است. مقامات سعودی بر این باور هستند که رفتار آنها در مقابل ایران ماهیتی تدافعی دارد و در واکنش به اقدامات این کشور در منطقه است. بنده به قطعیت نمی توانم اعلام کنم که سخنان مقامات نظامی ایران تا چه اندازه مبین سیاست های ایران است و مسئولین سیاسی چه میزان نفوذ و قدرت در ورای مراکز اقتصادی و امنیتی در تهران دارند. آنچه که هم اکنون فقدان آن حس می شود، عدم گفتگوی جدی میان مقامات عربستانی و ایرانی است؛ لزومی ندارد که این گفتگوها عمومی شود. در واقع بهتر است که این گفتگوها در پشت صحنه صورت بگیرد، چرا که افراطیونی در هر دو کشور وجود دارند که از تداوم این تنش ها سود می برند و با حل و فصل تعارضات دو کشور مخالف هستند. برای شروع این روند، یک میانجی که مورد وثوق طرفین باشد، باید کار را کلید بزند.

نظر شما در مورد نقش توافق هسته ای میان ایران و ۱+۵ در افزایش تنش ها میان این دو قدرت منطقه ای چیست؟ دیدگاه عربستان نسبت به وضعیت جدید ایران در منطقه چگونه است؟

رندا اسلیم: قسمت اول این سوال را در خلال پرسش های پیشین جواب دادم. در مورد قسمت دوم، می توان گفت که عربستان نگرانی های جدی در مورد بلندپروازی های منطقه ای ایران دارد و به نظر من این نگرانی ها بزرگنمایی شده است.

بر پایه تجربه شما در هدایت دیپلماسی خط دو در موسسه خاورمیانه، نظرتان در مورد مدیریت رقابت میان عربستان و ایران در منطقه چیست؟ به نظر شما این کار ممکن است؟

یکی از ارکان نظم منطقه ای سنتی خاورمیانه در دوران پیش از انقلاب ایران، رقابت مدیریت شده میان ایران و رقبای عرب آن بود. از زمان انقلاب اسلامی در ایران، تنش ها میان دو کشور افت و خیزهای زیادی داشته است. پس از جنگ خلیج فارس در 1991، روابط ایران- عربستان به شکل چشمگیری گرم شد. در مارس 2007 و در خلال دیدار محمود احمدی نژاد- رئیس جمهور وقت ایران از عربستان- رسانه های این کشور عربستان و ایران را دو ملت برادر خواندند. حمایت ایران از رژیم بشار اسد که از اواسط 2011 شدت یافت، روابط ایران و عربستان را تحت تاثیر قرار داده و به شدت دچار مشکل کرد. مادامی که موضوع بشار اسد و قدرت آن حل نشود احتمال اینکه روابط دو کشور مجددا گرم شود، وجود ندارد. برای مقامات عربستانی- که بسیاری از اعراب سنی آنها را رهبران مذهبی خود و حامیان منافع خویش می بینند - پذیرش هر توافقی در مورد سوریه که منتهی به ابقای اسد در قدرت شود، بسیار دشوار است. عربستان در حال حاضر حیات سیاسی بشار اسد را صد درصد در گرو حمایت ایران از آن می بینند و رویه ایران در حفظ اسد را در راستای جاه طلبی های منطقه ای این کشور و حفظ نفوذ در منطقه شام تفسیر می کنند.

ممکن است در مورد دیپلماسی خط دو در موسسه خاورمیانه بیشتر توضیح دهید؟ نتیجه این مذاکرات چه بوده است و چه کسانی در این گفتگوها حضور داشتند؟

دیپلماسی خط دو در موسسه خاورمیانه به دنبال پرورش ادراک و ارتقای گفتگو، با ایجاد فضای لازم برای بازیگران منطقه ای با هدف بحث بر سر موضوعات مهم است. یکی از مهم ترین راه هایی که این موسسه برای رسیدن به این هدف از آن استفاده می کند از طریق «گفتگوی خاورمیانه» است. گفتگوی خاورمیانه یک انجمن دیپلماسی خط دو است که به شکل چندجانبه برگزار می شود. در این انجمن، روندهای سیاسی و امنیتی در حال ظهور و تشخیص و تدوین روش های کارآمد برای کاهش تنش های منطقه ای مورد توجه قرار می گیرد.

این انجمن مقامات فعلی و پیشین و کارشناسان مختلف از کشورهای مختلف منطقه را گردهم جمع می کند. افرادی نیز به نمایندگی از چین، روسیه و اتحادیه اروپا در این جلسات شرکت می کنند. بخشی از تلاش های این مجموعه نیز به برقراری صلح در سوریه و مصالحه ملی در عراق، لیبی و مصر اختصاص دارد.

نظر شما در مورد منافع متضاد ایران و عربستان در سوریه چیست؟ آیا مذاکره و راه حل سیاسی می تواند اختلافات دو کشور را در سوریه به پایان برساند؟

به نظر من یک مانع جدی در مسیر ایجاد صلح در سوریه وجود دارد و آن سرنوشت اسد است. تا زمانی که این مساله مطرح باشد، من پایانی برای جنگ سوریه نمی بینم. من مدت زمان زیادی را با نیروهای معارض در سوریه گذرانده ام و فکر می کنم که این افراد تا زمانی که اطمینان حاصل نکنند که مذاکرات منجر به خلع اسد از قدرت می شود، حاضر نیستند سلاح های خود را زمین بگذارند. به درست یا غلط، اسد تبدیل به نماد همه مشکلات آنها شده است. عکس این مورد نیز برای حامیان رژیم اسد صداقت می کند. این افراد، اسد و ارتش سوریه را متضمن امنیت و نقش سیاسی خود می دانند. آنها برای حمایت از دولتی که پس از اسد قدرت را به دست خواهد گرفت، نیازمند تضمین های جدی از سوی قدرت های منطقه ای و بین المللی برای حفظ امنیت و نقش سیاسی خود، در آینده سیاسی سوریه هستند. بنابراین مذاکرات باید بتواند تضمین های مورد نیاز موافقان و مخالفان اسد را به آنها ارائه دهد.

نظر شما در مورد اختلافات ایران و عربستان در یمن چیست؟

یمن و سوریه مناطقی هستند که واجد منافع نامتقارن برای عربستان و ایران می باشند. یمن تعارضی حیاتی برای عربستان و یک فرصت برای ایران است. در مورد سوریه وضعیت عکس یمن است. اگر بتوانیم به راه حلی در یمن برسیم که منافع عربستان را تامین کند و در مقابل این توافق را به راه حلی سیاسی در سوریه پیوند دهیم که منافع سیاسی ایران در آن لحاظ شده باشد، می توانیم به سوی یک توافق هم جانبه برویم که تعارضات را هم در سوریه و هم یمن کاهش می دهد و منادی کنترل رقابت ها میان ایران و عربستان است.

و به عنوان آخرین سوال نظر شما در مورد آینده روابط ایران و عربستان، بر پایه تعارضات متفاوت موجود در منطقه چیست؟ آیا چشم اندازی مثبت را پیش رو می بینید یا خیر؟

همانطور که این روابط از تعارض و درگیری به سوی روابط دوستانه و برادرانه در سال های قبل پیش رفته است، تجربه ای مشابه در آینده نیز ممکن است. در حال حاضر، هر دو کشور به راه حل نظامی در جنگ های نیابتی خود پایبند هستند و اهمیت چندانی برای روند سیاسی قائل نیستند. تقلیل این جنگ ها پیش فرضی ضروری برای پیشروی به سوی مدیریت رقابت موجود میان دو کشور است.

انتشار اولیه: یکشنبه 15 آذر 1394 / انتشار مجدد: پنج شنبه 19 آذر 1394