آنکارا در رویای عصر لاله

نویسنده: حسین زمانلو*

دیپلماسی ایرانی: این روزها نوشتن از خاورمیانه به دلیل تنوع فرهنگی،سیاسی و اجتماعی آن بسیار دشوار شده است. در این میان چند کشور همسایه بیشتر به دلیل تشابهات روبنایی و نه زیربنایی حائز اهمیت بررسی و تحقیق به شمار می روند. ایران، ترکیه، افغانستان، عراق، سوریه و لبنان از مهمترین این کشور ها به شمار می روند. تنوع قومی،مذهبی، زبانی و نژادی موجود در این کشور ها در عین زیبایی جامعه شناسانه آن دشواری های سیاسی فراوانی را همراه خود داشته است. از این میان ترکیه از نظر موقعیت ژئوپولتیک در شرایط خاصی قرار دارد. مدیریت تقریبا پانزده ساله حزب عدالت و توسعه و فرایند پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی در ترکیه، مواضع رهبران حزب در قبال مسایل منطقه و صف بندی های جدید طی چند سال اخیر، ترکیه را در صدر اخبار منطقه قرار داده است. با توجه به سیستم سیاسی لائیک در ترکیه از بدو تاسیس تا دوران ورود به سال های چند حزبی و رشد دموکراسی و پس از آن تاثیر حیاتی نظامیان در ساختار سیاسی این جمهوری، نمی توان نقش نظامیان را در سنت سیاسی ترکیه نادیده گرفت. بسیار ساده اندیشانه است اگر تصور کنیم بدون نظر مثبت اکثریت ژنرال ها به حزب عدالت و توسعه، اردوغان و کادر رهبری حزب می توانست موفقیت های چند سال اخیر در اکثر زمینه ها را به دست آورد. در این راستا و با توجه به چند رخداد مهم در چند سال اخیر از جمله وقایع پارک گزی، فساد مالی وزرا و چند تن از نزدیکان حزب و اوج گیری مخالفان خصوصا حزب دموکراتیک خلق ها، افزایش تحرکات خشونت آمیز تروریستی، از نظر زمانی بسیار به جاست که رویکرد جامعه شناختی و رفتار شناسانه همراه با اعداد و ارقام به این وضعیت را از منظر موسسین و نظامیان حامی حزب  نیز تحلیل کرد.

با نشر نظرات چند تن از موسسین و ژنرال های برجسته و حامی حزب عدالت و توسعه طی روز های اخیر، می توان به وسعت تغییر در بافت اجتماعی جامعه ترکیه آگاه شد. به نظر این نخبگان اولین بارقه دوران افول حزب، افت آرای آنها نزد زنان جامعه است. سیزده درصد از زنانی که به حزب رای داده بودند دیگر مایل به رای دادن به این حزب هستند. محدود شدن نحوه زندگی و تبلیغات ویژه ای که به نفع تیپ و پوشش خاص در سطح ترکیه طی چند سال اخیر انجام گرفته است، از دلایل این تغییر رویکرد است. با توجه به حرکات تروریستی و انفجار بمب در آنکارا طی روز های اخیر، از آرای حزب عدالت در میان اقلیت کرد کاسته شده است و از 50 درصد به زیر 31درصد رسیده است، یعنی حدود 30 درصد از رای دهندگان کرد هنوز نظر مثبت خود نسبت به حزب را حفظ کرده اند. آرای اکثر مناطق جغرافیایی و قومی که روزی مخاطب حزب به مثابه حزب افکار متکثر، دموکرات و لیبرال بودند، اکنون به طور قابل توجهی ریزش کرده و در واقع می توان گفت که برد میدانی عدالت و توسعه محدود به مناطق آناتولی مرکزی و حوزه دریای سیاه شده است. در همان حال که حزب در دسترسی به آرای رای اولی ها دچار مشکل شده و از جلب آرای آنها نا امید شده و در دیگر سو آرای 25-35 ساله ها را نیز در حال از دست دادن است. در واقع این نشان از پایان حمایت نسل جوانی است که طی این دوازده سال حامی حزب عدالت و توسعه بوده است. اعتماد مردم نسبت به مدیریت حزب در ساختار دولت به شدت کاهش یافته و به میزان 39درصد رسیده است.  از عمده دلایل این وضعیت، کبر و غرور، اسراف و تجمل منصوبان حزب در جایگاه های مختلف دولت، فساد مالی وزرا، کاهش سطح آزادی مطبوعات و رسانه ها، رفتار سیاسی آقای اردوغان، قطب بندی شدن جامعه و وضعیت فعلی پروسه صلح است. در جلسه ای که سپتامبر 2015 تحت عنوان استراتژی انتخاباتی حزب عدالت و توسعه برگزار شد، مراکز تحقیقاتی حامی حزب با ارائه آمار هایی، وضعیت نا مناسب حزب در سطوح محتلف جامعه را نشان دادند. بیش از واقعیت های رفتاری جامعه در نسبت با حزب، ایده پردازی های ناقص و منتهی به شکست شرکت کنندگان در کنفرانس برای افزایش آرای جامعه، اذهان مخاطبان را تلخ کرده بود. در نظر داشته باشید در جلسه ای که کاهش آرای زنان جامعه  به عنوان یکی از نقاط ضعف حزب مطرح شده است، حتی یک زن نیز از اعضای ارشد حزب در جلسه حضور نداشت. در این جلسه عُمَر چلیک مشاور ارشد حزب، به تقلیل مسایل زنان به مقوله حجاب اعتراف کرد. در این زمینه حتی می توان پیش بینی کرد در آینده وی به سیاسی کردن مقوله مذهبی حجاب نیز معترف خواهد شد. البته که فرایند ایدئولوژیزه شدن حزب در جریان چند سال اخیر نه فقط در طیف زنان جامعه که بنا به اعتراف چلیک، در میان سایر طیف های جامعه نیز به آینده سیاسی حزب لطمه وارد کرده است . تانَر ییلدیز وزیر سابق انرژی هم در این زمینه با اشاره به افزایش سطح تحصیلات در شهرها و میان طبقات مختلف، مخالفت خود را با ایجاد دانشگاه در همه شهر ها اعلام کرده و یکی از عوامل کاهش آرای حزب را افزایش آگاهی عمومی شمرده است. تعدادی از بزرگان حزب نیز مخالف ورود اردوغان به میدان های انتخاباتی شده اند، چرا که این عمل را درخلاف جهت مناقع حزب می دانند. مجاهد ارسلان از پایه گذاران حزب نیز به مصنوعی بودن درصدهای انتخاباتی اشاره کرده و تحقق 41 درصدی آمار را تنها به علت نبود آلترناتیو راست مرکز و محافظه کار قلمداد کرده است، چرا که اگر آلترناتیوی موجود بود، رای حزب درواقعیت جامعه به 25 درصد کاهش پیدا می کرد. وی به عدم دیدن واقعیت های اجتماعی و شرایط ترکیه توسط نخبگان حزب و سیاستگذاران  اشاره و عصر کنونی را با عصر لاله  در زمان امپراطوری عثمانی مقایسه کرده است، که به نظر اینجانب عدم درک جنبش های اجتماعی توسط حزب حاکم، بیش ازمقایسه این دوره با عصر لاله عثمانی، صحیح و نزدیک به واقعیت به نظر می رسد.

در هر حال تفاوت های بنیادینی بین دوره کنونی و عصر لاله موجود است. امروز جهان ما دوره ای پیچیده است که سرعت تحولات ونشر افکار و عکس العمل های اجتماعی و سیاسی افزایش پیدا کرده است. جوامع بسیار پیچیده تر از قبل شده اند. جوامع آزاد رو به جلو و نو آورانه در سیر زمان زندگی می کنند. اقتصاد همه فضا های موجود بین انسان ها و همه هستی را پر کرده و رابطه مستقیمی بین گردش آزاد اطلاعات و توسعه برقرار شده است. توسعه و کسب ثروت نیز رابطه مستقیم و متقابلی با سطح فرهنگ جوامع داراست. امروز سطح شادی در جامعه ترکیه به شدت رو به کاهش بوده و استرس های ناشی از کاهش سرعت توسعه و شرایط نا مناسب اشتغال، خود را در همه سطوح جامعه نشان می دهد. هر چند این نا امنی اجتماعی و اقتصادی امریست جهانی که گریبان اکثر نظام های سرمایه داری (بگوئیم نظام های سرمایه داری که فرهنگ محور نیستند) را گرفته است. رتبه 99 گردش آزاد اطلاعات ترکیه در سال 2002 جای خود رابه رتبه 149 در 2014 داده است. جنس رفتار های مردم در وضعیتی که آگاهی و سطح شعور افزایش پیدا کرده به طور طبیعی در جهت عکس خواسته های حزب راست و محافظه کار عدالت و توسعه است.هر چند در آمارها این وضعیت قابل مقایسه با سایر کشور های توسعه یافته نیست. بیش از 54 درصد خانواده های کشورترکیه که فرزند دانش آموز دارند، کمتر از 25 عدد کتاب در خانه شان یافت می شود، 27 درصد آنان کمتر از 10 عدد کتاب و تنها یک درصد بیش از 5000 عدد کتاب دارند، این در حالی است که در کره جنوبی این رقم به بیش از 90 درصد می رسد. در حالی که یکی از حقوقمند ترین جوامع منطقه جامعه ترکیه است، اما دادگاه های ترکیه بیشترین میزان پرونده های قضایی باز شده در اتحادیه اروپا  را به خود اختصاص داده و در مقابل کمترین میزان قاضی و رسیدگی کننده به پرونده ها را نیز دارا است. هر چند زنان ترکیه در جامعه و مشاغل مختلف نسبت به سایر کشور های خاورمیانه حضور پر رنگی را دارا هستند، اما اخبار مربوط به خشونت علیه زنان که در رسانه ها منعکس می گردد سطح نسبی خود را حفظ کرده و میزان آن نیز کاهش نیافته است. عدم هماهنگی ارکان توسعه در ترکیه نسبت به سایر کشور های توسعه یافته بسیار بیشتر از آن است که بتواند پایداری خود در زمینه توسه و رشد اقتصادی را متوازن نگه دارد،از نشانه های آن ضعف هسته تولیدی اقتصاد در ترکیه و افزایش نا امنی اقتصادی با خروج اندک سرمایه های خارجی از بورس است. یکی دیگر از علائم اقتصاد نا متوازن میزان کسب و کارهایی است که متوقف می شوند و این مساله بیش از سال های گذشته بوده است. هر چند جغرافیای آناتولی از پر آب ترین اقلیم های منطقه بوده و کشاورزی به درجه ای از پیشرفت خود رسیده است، اما میزان صادرات محصولات کشاورزی و زراعی در سطح پائینی نسبت به سایر کشور های در حال توسعه و توسعه یافته است. رویکرد حزب در زمینه مواجهه با مساله امنیت و تروریسم، کماکان بیش از راه حل های سیاسی به راه حل های  نظامی و امنیتی  متمایل است. میزان تولید علم و به خصوص علم کاربردی طی سال های اخیر به علت رویکرد صرف مادی به حوزه تحقیق ودانشگاه تنزل کرده است. از نشانه های این مساله می توان به استفاده از رانت های حزبی در مرکز آکادمی علوم ترکیه در پروژه های علمی ، اشاره نمود. اکثر دانشگاه ها و اساتیدی که متمایل به حزب نباشند از موقعیت انجام پروژه های علمی محروم می مانند.

با جود همه کاستی ها و شرایط پیچیده ای که ترکیه امروز به آن مبتلا شده است، کماکان نمی توان ساده انگارانه  چشم از ساختار های حقوقی و سیاسی مستحکمی که سکولاریزم و لائیسیته در ترکیه بنا کرده بر کشید و از این سنت دو گانه ارتش-دولت به راحتی گذر کرد. دموکراسی پارلمانی نیز سنت سیاسی ترکیه را شکل داده است، و رسانه های تقریبا آزاد نقش سرعت گیر و کاهش خشونت در میان طیف های مختلف سیاسی و فرهنگی را عهده دار شده است.  همچنین طبقه نخبه ای که سالیان سال در بطن سیاست ترکیه حضور داشته اند نقش و اهمیت خود را از دست رفته نمی بینند. نهاد های مدنی همراه با بخش خصوصی اقتصادی، موتور محرکه جنبش های اجتماعی در ترکیه جدید هستند. فرایند آلترناتیو ساز و متکثر فکری در سطح جامعه و نخبگان ابزاری ترکیه امروز به اندازه ای از بلوغ سیاسی خود رسیده که توانست گفتمان مبارزه خشونت آمیز را به سطحی از گفتمان سیاسی وارد سازد که اکنون نمی توان سیاست ترکیه را بدون حزب دموکراتیک خلق ها متصور شد. اما یادمان باشد که بیش از جامعه و جنبش های اجتماعی، رسانه های ترکیه نقش بسزایی در فراز و افول حزب بر عهده داشتند. خواسته و نا خواسته رسانه های طرفدار حزب رفتار های سیاسی اردوغان را با بزرگنمایی های که از وی انجام دادند به سمت نوعی دسپوتیزم و تک رایی سوق دادند. امروز یکی از دلایل شرایط بوجود آماده در ترکیه عملکرد ها و رفتار های نخبگان است. شاید دیگر وقت آن رسیده که اعضای حزب برای مدتی هم که شده خستگی چندین سال فعالیت در جهت رشد و توسعه اقتصادی را با ائتلاف و کار گروهی متفاوتی جبران کند. اما در وضعیت فعلی منطقه،اگر با رویکرد جامعه محور به مسایل نظری بیافکنیم، بهترین شرایط برای همه بازیگران مهم خاورمیانه همگرایی های منطقی و بازگشت آرامش سیاسی و امنیتی به فضای ترکیه و همچنین شروع رشد اقتصادی و سیاسی و توسعه متوازن  برای کشورمان ایران است.

*کارشناس ارشد علوم سیاسی دانشگاه حاجت تپه و مشاور تخصصی توسعه و اقتصاد سیاسی خاورمیانه، ترکیه- استانبول