آنچه باید درباره گفت‌وگوهای هسته‌ای با ایران بدانید

نویسنده: مارگارت هارتمن

دیپلماسی ایرانی: مقامات ایرانی و آمریکایی هفته گذشته در ژنو در تلاش برای حل مناقشه دیرینه بر سر برنامه هسته ای ایران، دور جدیدی از گفتگوها را آغاز کردند. در حالی که ایران اصرار دارد که از فناوری هسته ای تنها برای مقاصد صلح آمیز استفاده خواهد کرد و بر حق خود برای چنین استفاده ای از انرژی هسته ای تاکید می ورزد، قدرت های جهانی از این مسئله نگران هستند که ایران به دنبال دستیابی به بمب هسته ای باشد. از سال 2003 تاکنون جامعه بین المللی برای دستیابی به توافقی که به متوقف شدن برنامه غنی سازی اورانیوم ایران منجر شود، تلاش کرده است و اکنون هر دو طرف (ایران و قدرت های جهانی) در مورد نتیجه مذاکرات کنونی امیدوار هستند.

مذاکرات چگونه آغاز شد؟

مناقشات بر سر برنامه هسته ای ایران به دهه 1970 باز می گردد، اما گفتگوهای کنونی در پی توافق اولیه حاصل شده در ماه نوامبر سال 2013 صورت می گیرد که طبق آن، ایران با متوقف کردن بخش عمده فعالیت های هسته ای و همچنین نظارت بیشتر بازرسان بین المللی موافقت کرد؛ در مقابل، شش قدرت جهانی (انگلیس، فرانسه، آلمان، چین، روسیه و آمریکا) موافقت کردند تحریم های اعمال شده علیه ایران را که با عواقب شدید اقتصادی برای این کشور همراه بود، تسهیل کنند.

با وجود اینکه هر دو طرف توافقنامه اولیه را آغازگر دوره ای جدید دانستند و از آن استقبال کردند، اما بسیاری نیز با مفهوم حقیقی توافق مخالف بودند. حسن روحانی رئیس جمهور جدید و میانه رو ایران تصریح کرد: «هر کسی می تواند برداشت خود را (از توافقنامه) داشته باشد، اما در متن توافقنامه به وضوح به حق ایران برای ادامه غنی سازی اشاره شده است و من به ملت ایران اعلام می کنم که فعالیت های غنی سازی در کشور همچون گذشته ادامه خواهد داشت.» با این حال، جان کری وزیر امور خارجه آمریکا خیلی سریع اعلام کرد در متن توافق اشاره ای به حق ذاتی ایران برای غنی سازی نشده است و طبق توافقنامه اولیه، ایران می تواند طبق توافقی دوجانبه به غنی سازی ادامه دهد.

مذاکره کنندگان قرار بود در دوره ای شش ماهه به توافق جامع دست یابند، اما نتوانستند در مهلت تعیین شده به نتیجه برسند. دیپلمات های شرکت کننده در مذاکرات چهار ماه دیگر برای بررسی و تعیین جزئیات به خود فرصت دادند و در ماه نوامبر سال 2014 بار دیگر مجبور شدند مهلت نهایی برای گفتگوها را به تعویق اندازند؛ در حال حاضر قرار است مذاکره کنندگان تا 31 مارس 2015 بر سر چارچوب سیاسی به توافق برسند و جزئیات فنی توافقنامه را نیز تا 30 ژوئن 2015 نهایی کنند.

خواسته هر یک از طرفین چیست؟

مذاکرات به طور قابل توجهی پیچیده است، اما به طور عمده هر دو طرف بر سر محدودسازی قابلیت ایران در تولید اورانیوم غنی شده و همچنین مدت زمان اعمال محدودیت ها، درگیر هستند. بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل که منتقد جدی مذاکرات محسوب می شود، تصریح کرد تنها توافق قابل قبول توافقی خواهد بود که در آن ایران غنی سازی نداشته باشد، سانتریفیوژ فعال نداشته باشد، پلوتونیوم نداشته باشد و به طور قطع به پیشروی در زمینه ساخت موشک های بالستیک خاتمه دهد! اما مذاکره کنندگان 1+5 به دنبال متوقف کردن کامل برنامه غنی سازی ایران نیستند. در مقابل، در توافقنامه نهایی برای شمار سانتریفیوژهای فعال در زمینه غنی سازی اورانیوم در ایران، سقف تعیین خواهد شد.

ایران در حال حاضر حدود 19 هزار سانتریفیوژ و 10 هزار سانتریفیوژ فعال دارد و طبق گزارش های منتشر شده، آمریکا پیشنهاد کرده است ایران حدود 6500 سانتریفوژ را فعال نگه دارد. (برخی گزارش ها در مورد شرایط مورد مذاکره از طریق رسانه های اسرائیلی منتشر شد و نگرانی ها را در مورد افشای آمار و ارقام توسط دفتر نتانیاهو افزایش داد و به وخامت روابط میان واشنگتن و تل آویو افزود.) دولت اوباما اعلام کرد این گزارش ها گمراه کننده هستند، چرا که قابلیت های هسته ای ایران به نوع سانتریفیوژهای فعال در این کشور و همچنین میزان ذخایر اورانیوم غنی شده به طور همزمان، بستگی دارد و نه تنها شمار سانتریفوژهای فعال.

خواسته اولیه آمریکا این بود که اعمال محدودیت بر فعالیت های هسته ای ایران تا 20 سال ادامه یابد، در حالی که ایران سعی داشت این فاصله زمانی را به 10 سال کاهش دهد. اسوشیتدپرس این هفته گزارش داد یکی از برنامه های مورد بررسی به اعمال محدودیت های شدید علیه برنامه غنی سازی اورانیوم ایران برای یک دهه و کاهش تدریجی محدودیت ها در طی دوره ای پنج ساله در صورت متعهد ماندن ایران به اجرای توافق، مربوط می شود. طبق مطالب منتشر شده در روزنامه نیویورک تایمز، بدین ترتیب ایرانی ها می توانند بگویند محدودیت ها برای یک دهه ادامه خواهد داشت و آمریکایی ها می توانند ادعا کنند مهلت اجرای توافقنامه 15 سال است.

کری و اوباما هر دو اعلام کردند تنها با توافقنامه ای موافقت خواهند کرد که به دست کم یک سال «گریز هسته ای» منجر شود به این معنا که اگر ایران تصمیم گرفت مفاد توافقنامه را نقض کند، تا تولید مواد اولیه مورد نیاز برای ساخت یک بمب هسته ای دست کم یک سال فاصله داشته باشد. (البته محاسبه گریز هسته ای بسیار پیچیده است و بر سر این مسئله که ایران به چه مدت زمانی برای ساخت یک بمب هسته ای نیاز دارد، اختلاف نظر وجود دارد.) یک مقام ارشد دولت آمریکا روز دوشنبه تصریح کرد: «همیشه گفته ایم که بر سر یک سال گریز هسته ای و عددی دو رقمی برای سال های اجرای توافق، مذاکره می کنیم و این شرایط تغییری نکرده است.» اگرچه طبق مطلب منتشر شده در وال استریت ژورنال، مشخص نیست که پس از یک دهه از اجرای توافقنامه باز هم مدت زمان گریز هسته ای یک سال در نظر گرفته شود.

یکی دیگر از موارد مورد مناقشه سرنوشت تاسیسات هسته ای کنونی ایران است. مقامات اعلام کرده اند تاسیسات غنی سازی زیرزمینی فردو احتمالا به تاسیسات تحقیقاتی تبدیل شده و در راکتور آب سنگین اراک احتمالا تغییراتی ایجاد خواهد شد تا پلوتونیوم کمتری تولید کند. پلوتونیوم یکی دیگر از مواد اولیه قابل استفاده در تولید بمب اتم محسوب می شود.

مقامات ایرانی اعلام کرده اند که انتظار دارند پس از حصول توافق هسته ای، تحریم های اعمال شده خیلی سریع لغو شوند؛ اما 1+5 خواستار لغو تدریجی تحریم ها در مقابل تعهد ایران به اجرای مفاد توافقنامه هستند.

کنگره آمریکا در این روند چه نقشی دارد؟

دولت اوباما اعلام کرده است توافقنامه هسته ای با ایران نیازی به تایید از سوی کنگره ندارد، چرا که یک معاهده نیست؛ اما کاخ سفید احتمالا برای لغو تحریم های اعمال شده علیه ایران به همکاری قانونگذاران در کنگره نیاز دارد. اوباما می تواند بخشی از تحریم های اعمال شده را لغو نماید، اما نه تحریم هایی که توسط کنگره اعمال شده اند.

جمهوری خواهان در کنگره به علاوه برخی از دموکرات ها، در مورد توافقنامه ایران شک و تردید دارند و از اینکه در روند مذاکرات نادیده گرفته شده اند، ناخشنود هستند. به رغم تهدید اوباما در مورد وتوی هر گونه لایحه تحریم علیه ایران در مدت زمان گفتگوها، قانونگذاران دو حزب ماه گذشته لایحه ای را مبنی بر اعمال تحریم های بیشتر علیه ایران در صورت حاصل نشدن توافقنامه تا مهلت تعیین شده در ماه ژوئن، ارائه کردند.

مناظرات به طور قطع هفته آینده، زمانی که نتانیاهو در جلسه مشترک کنگره سخنرانی می کند، تشدید خواهد شد؛ اما کری در جلسه استماع در سنای آمریکا تصریح کرد قانونگذاران می بایست پیش از هر اقدام جدیدی علیه ایران، صبر و در ابتدا توافق حاصله را بررسی کنند. کری تصریح کرد: «رئیس جمهور این مسئله را به وضوح بیان کردند و من نمی توانم مسئله را صریح تر از این اعلام کنم! سیاست ما این است: ایران به سلاح هسته ای دست نخواهد یافت و هر شخصی که اکنون در میانه گفتگو ها بگوید که از توافق راضی نیست و یا هر گونه اظهار نظر دیگری در مورد توافق داشته باشد، پاسخش این خواهد بود: شما هنوز نمی دانید توافقنامه چگونه خواهد بود؛ هنوز توافقی حاصل نشده است.»

شرایط اکنون چگونه است؟

مذاکرات میان کری و محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در ژنو روز دوشنبه پایان یافت. سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در این باره گفت: «گفتگوها سودمند بودند. هنوز راه طولانی در پیش است.» گفتگوها قرار است هفته آینده در مکانی که بعدتر مشخص می شود، ادامه یابد.

اگر توافقی حاصل نشود، چه خواهد شد؟

باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا اوایل ماه کنونی میلادی اعلام کرد اگر توافق تا پایان مهلت تعیین شده حاصل نشود، احتمال تمدید مهلت گفتگوها اندک است. وی تصریح کرد: «مشکلات و اختلاف نظرهای موجود به طور قابل توجهی کاهش یافته و به وضوح مشخص شده است. اکنون به نقطه ای رسیده ایم که آنها (طرف ایرانی) می بایست تصمیم گیری کنند. توافقی را به آنها پیشنهاد کرده ایم که به آنها اجازه می دهد قدرت هسته ای صلح آمیز داشته باشند و برای ما امکان کسب اطمینان از اینکه به دنبال دستیابی به سلاح هسته ای نباشند را فراهم می آورد.»

رئیس جمهور آمریکا تصریح کرد شکست مذاکرات آمریکا به جنگ با ایران منجر نخواهد شد، اما نتیجه ندادن گفتگوها برای همه طرفین درگیر عواقب قابل توجهی در بر خواهد داشت که از نمونه آنها می توان به احتمال تلاش ایران برای دستیابی به سلاح هسته ای، تشدید تحریم هایی که اقتصاد ایران را فلج کرده است و خطر بروز جنگ در خاورمیانه اشاره کرد. ظریف در این باره گفت: «لازم است که از فرصت موجود استفاده کنیم. ممکن است چنین فرصتی دیگر به وجود نیاید.»

منبع: نیویورک مگزین / مترجم: طلا تسلیمی