از تنوع منافع منطقه‌ای تا توسعه همکاری‌های دوجانبه

دیپلماسی ایرانی: پس از 18 سال رییس جمهوری ایران به دعوت عبدالله گل به ترکیه سفر کرد. سفری که از نگاه بسیار از تحلیلگران فصل جدیدی در مناسبات ایران و ترکیه را رقم خواهد زد. ایران و ترکیه با توجه به پیشینه تاریخی و همجواری جایگاه قابل توجهی در منطقه دارند. هرچند در پاره ای مواقع، مواضع این دو کشور در حوزه سیاست خارجی در قبال رویدادهای منطقه، زمینه تنش میان این دو را فراهم آورده است اما جایگاه فرهنگی، اقتصادی و تاریخی موجب شده که این دو هیچگاه مساله همکاری و روابط با یکدیگر را نادیده نگیرند. در حال حاضر ترکیه با چالش های داخلی و خارجی قابل توجهی مواجه است. نزدیک شدن به موسوم انتخابات ریاست جمهوری، عدم محبوبیت حزب عدالت و توسعه و درگیری های صورت گرفته در پارک گزی، روابط اقتصادی با کردستان عراق خارج از نظر و تصمیم دولت مرکزی عراق از یک سو و از سویی دیگر مسایل سوریه و حمایت های این کشور از مخالفان وهمچنین نگاه ترکیه به اخوان پس از مصر مجموعه از دستاوردهای دولت اردوغان است . در راستای بررسی پیامدهای سفر حسن روحانی رییس جمهوری ایران به ترکیه با سیامک کاکایی کارشناس مسایل ترکیه به گفت و گو پرداختیم که در ادامه می خوانید:

اهمیت سفر آقای روحانی به ترکیه در شرایط فعلی منطقه ای را چگونه ارزیابی می کنید؟

این سفر در حالی صورت می گیرد که طی 6 ماه گذشته گشایش هایی در روابط دو کشور به منظور تقویت همکاری ها صورت گرفته است. طی ماه های گذشته دیدارهای رسمی توسط مقامات ترکیه ای  از جمله داوود اغلو،وزیر امور خارجه و رجب طیب اردوغان نخست وزیر این کشور به ایران انجام شد. از این رو دعوت رسمی از آقای روحانی برای سفر به ترکیه نیز نشان از اراده دو کشور به منظور توسعه همکاری ها و بهبود روابط دارد. با توجه به اینکه ایران و ترکیه دو همسایه دیرینه و دارای روابط نسبتا  پایدار چه پس از تشکیل جمهوری ترکیه و چه در دوران عثمانی هستند،   این سفر می تواند بر آینده روابط دو کشور اثرگذار باشد. در عین حال بر اساس سیاست و اصل ساختاری در روابط ایران و ترکیه که نشات گرفته از نوعی توافقنامه یا قرارداد سعدآباد در سال 1316 است، دو کشور در امور داخلی یکدیگر دخالت نکرده و بر این اساس طی سالیان متمادی اصل حسن همجواری رعایت شده و در کنار آن ضرورت همکاری های اقتصادی- تجاری و مد نظر قرار دادن ملاحظات سیاسی و امنیتی، مورد توجه قرار گرفته است. به همین دلیل شکل جدیدی از همکاری ها و علاقه مندی به توسعه مناسبات دو کشور به وجود آمده است که از آن جمله می توان به التزاماتی که ایران و ترکیه در توسعه همکاری اقتصادی دارند، اشاره کرد. طبق این التزام، چند سال قبل دو کشور برای ارتقا سطح مناسبات، تصمیم گرفتند سطح مبادلات تجاری خود را تا 30 میلیارد دلار افزایش دهند. در حال حاضر نزدیک به 20 میلیارد دلار صورت می گیرد که نشان می دهد، به طور کامل هنوز ظرفیت ها و قابلیت های دو کشور شناسایی نشده است. اما آینده همکاری می تواند امیدوار کننده باشد. زیرا طی سفر آقای روحانی به ترکیه برای نخسین بار نشست راهبردی شورای روابط ایران و ترکیه برگزار می شود که برگرفته از تلاش های دو کشور در سال های اخیر و اهتمام آنها به توسعه مناسبات است.

فکر می کنید این رفت و آمدها میان مقام های دو کشور می تواند به نوعی همکاری های دوجانبه برای پایان دادن به برخی اختلاف ها در خصوص مسائل منطقه ای منتهی شود؟

 در سطح منطقه ای ایران و ترکیه به دلیل داشتن شرایط ژئوپولتیک، دو بازیگر مهم خاورمیانه هستند و این شرایط سبب شده تا هر دو بر اساس سیاست متوازنی حرکت کنند. تحولات خاورمیانه طی دو سال اخیر به گونه ای بوده که نگاه ترکیه و ایران به این تحولات را متفاوت نشان داده است. از جمله در سوریه که شاهد نوعی دلخوری سیاسی میان این دو کشور و بروز چالش در سیاست خارجی ترکیه به دلیل وضعیت سوریه و شرایط مصر پس از سرنگونی مرسی بودیم که به دنبال آن تنش در روابط ترکیه  و عراق به وجود آمد. در حال حاضر سیاست خارجی ترکیه با چالش هایی دست به گریبان است که با توجه به تغییرات صورت گرفته در ایران_ تغییر دولت_  ترکیه را بر آن داشته تا در مسیر گشایش روابط و ترمیم آن گام بردارد که در نهایت به رفت و آمدهایی در سطوح بالا انجامید.

برخی کارشناسان سفر آقای روحانی را در حال حاضر مناسب نمی دانند. آنها سه دلیل مطرح می کنند:1- عدم محوبیت حزب عدالت و توسعه در میان جامعه دانشگاهی، نخبگان و فرهیختگان 2- روابط اقتصادی ترکیه و کردستان عراق به خصوص در مساله قرارداد  انرژی 3- نزدیک بودن به موسوم انتخابات ریاست جمهوری ترکیه. از نظر شما با توجه به دلایل مطرح شده، این سفر در بهترین بازده زمانی صورت گرفته است یا خیر؟

دو دیدگاه متفاوت مطرح است. نخست اینکه روابط ایران و ترکیه تابع شرایط پایدار بوده که دو کشور در مناسبات خود طی سال های گذشته مدنظر قرار داده اند. بنابراین این دیدار از قبل برنامه ریزی شده بود. از این دیدگاه، سفر آقای روحانی به ترکیه نمی تواند تابع شرایط منطقه ای و داخلی ترکیه باشد. این دیدگاه بر این باور است که ترکیه در سه سال اخیر شاهد چالش هایی بوده به خصوص مسایل مربوط به پارک گزی. اما حساسیت بر این سفر می تواند به دلیل عدم وجود دیدارهای رسمی مقامات رسمی ایران از ترکیه باشد که در طی بیش از دو دهه گذشته صورت نگرفته بود. به همین دلیل این سفر می تواند تضمین کننده و تقویت کننده بیشتر روابط ایران و ترکیه باشد. از طرفی سفر یک مقام رسمی به کشوری الزاما به معنای تایید سیاست های داخلی آن کشور نیست. آنچه مهم است، مساله پایدار بودن روابط ایران و ترکیه و ضرورت های گسترش مناسبات است.

دیدگاه دوم اما از این منظر نگاه می کنند که حضور آقای روحانی در ترکیه می تواند برگی در راستای تثبیت موقعیت یا بهره برداری اردوغان باشد. بنابراین اینکه بهبود روابط ایران و ترکیه ممکن است به تعدیل در روابط ترکیه در قبال مسایلی چون عراق و سوریه بیانجامد. و اینکه ایران می تواند نقش میانجی ترکیه و عراق را داشته باشد. بنابراین جدای از این سیاست خارجی کشورها، تابع منافعی است که خود تعریف کرده اند.

عده ای در ترکیه ایران را تهدید دانسته و به تقابل می اندیشند و هنوز ماجرای چالدران را مطرح می کنند. عده ای دیگر ایران را رقیب انکارناپذیری می دانند که می توانند از آن بهره هم ببرند. عده ای ایران را تکیه گاه ترکیه و بخشی از پیکره مهم منطقه ای از شمال آفریقا تا شبه قاره هند می دانند. حضور آقای روحانی موید کدام دیدگاه و در اثبات کدام یک است؟ آیا این سفر می تواند تغییراتی در رویکردهای مطرح شده به وجود بیاورد؟

با توجه به اینکه ایران و ترکیه بازیگران منطقه ای هستند، در عرصه مسایل مختلف دوجانبه و منطقه ای نیز دو رویکرد متفاوت شامل همکاری و رقابت دارند. یعنی نگاه ایران و ترکیه در ارتباط با مسایل منطقه ای یکسان نیست. تفاوت در مواضع هم طبیعی است، زیرا هر کشوری منافع خودش را تعقیب می کند. اما چنین سفرهایی با هدف تقویت مناسبات و همکاری ها یک اصل جدایی ناپذیر در پیوند بیشتر در یک منطقه جغرافیایی است. اما اینکه گفته می شود ایران تهدیدی برای ترکیه باشد باید به تدوین استراتژی امنیت ملی ترکیه در سال 2010 اشاره کرد که در آن تغییراتی در سند ایجاد و ایران به عنوان یک کشور تهدید کننده حذف شد. در این سند از ایران به عنوان کشوری که می تواند ترکیه بر همکاری با آن حساب کند، یاد شده است. ایران و ترکیه با توجه به تفاوت دیدگاه ها و تنوع در منافع، بسترهای بنیادینی برای همکاری دارند.

گروه دیگری معتقدند که ایران و ترکیه همواره به عنوان رقبای اقتصادی منطقه ای مطرح بوده اند. به خصوص در دو کشور افغانستان و پاکستان. هرچند که ایران در افغانستان به عنوان یک کشور بانفوذ مطرح می شود اما در حال حاضر ترکیه توانسته به خوبی جای پای اقتصادی خودش را محکم کند. همچنین روابط اقتصادی ترکیه با پاکستان چنان مستحکم است که بعد از فاجعه معدن ترکیه، یک روز عزای عمومی در پاکستان اعلام شد. با وجود چین رقابت اقتصادی، سفر آقای روحانی چه پیامدهای اقتصادی را می تواند به منظور ایجاد موازنه اقتصادی میان ایران و ترکیه داشته باشد؟

این مساله به نگاه دو کشور در تجارت دوجانبه و اقتصاد منطقه ای که تعریف کرده اند، بستگی دارد. ترکیه هفدهمین اقتصاد دنیا است و رقابت منطقه ای، تشویق سرمایه گذاری، توافق و گسترش همکاری های منطقه ای و دیگر مواردی از این دست، سیاست اصلی دولت این کشور است. اینکه در خلیج فارس، آسیای مرکزی و خاورمیانه، نوعی رقابت بین ایران و ترکیه وجود دارد، طبیعی است و این رقابت عنصر ذاتی همکاری های اقتصادی دو کشور در منطقه محسوب می شود. افزایش سطح مبادلات تجاری میان ایران و ترکیه بر اساس نگرش مثبتی است که این دو داشته اند. ضمن آنکه رقابت های منطقه ای نیز وجود دارد. اینکه دو کشور چگونه و به چه شیوه ای می توانند زمینه های اقتصادی و سرمایه گذاری مشترک دوجانبه یا منطقه ای داشته باشند، تحت تاثیر نوع توافقنامه ها و مذاکرتی است که در کمیسیون های مشترک در نظر گرفته می شود.

تا چه امکان دارد که دیدار آقای روحانی موجب نارضایتی کشورهای عربی از جمله عربستان شود؟ به خصوص در حال حاضر عربستان ایران را به عنوان یک رقیب مذهبی در منطقه می داند و از سویی دیگر ترکیه نیز با حمایت از اخوان، موجب بروز چالش با عربستان شده است.

خاورمیانه بازیگران متعددی از جمله ایران، ترکیه، عربستان و مصر داشته که تنش هایی نیز در مواضع آنها در قبال مسایل منطقه ای وجود دارد. بر خی از هم دور و برخی نزدیک است. در مورد سوریه شاهد دور بودن مواضع ایران و ترکیه و نزدیکی مواضع ترکیه با عربستان هستیم. در مقابل تفاوت دیدگاهی میان ترکیه و عربستان بر سر مصر وجود دارد. خواه ناخواه این استنباط صورت می گیرد که این نزدیکی بر نگرش منطقه ای آنها مبنی بر تعدیل یا عدول از برخی موضوعات می تواند اثرگذار باشد. این مورد دلخواه دیگر بازیگران نخواهد بود.

انتشار اولیه: دوشنبه 19 خرداد 1393/ باز انتشار: شنبه 24 خرداد 1393