روحانی و جنگ سرد در خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: انتخاب حسن روحانی به عنوان رئیس جمهور ایران سطحی از خوش بینی نه تنها در مورد چشم انداز حل مساله هسته ای تهران، بلکه بهبود روابط ایران و عربستان سعودی پدید آورده است. روابطی که در منطقه پر تنش خاورمیانه که گروه های جدایی طلب و فرقه گرا برای نفوذ هرچه بیشتر در آن تلاش می کنند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. روحانی به نوبه خود نسبت به برقراری سطح جدیدی از روابط با ریاض ابراز تمایل کرده است. حتی سعودی ها نیز که در مورد مقاصد ایران دچار بدبینی هستند، با روی کار آمدن دولت جدید، انگیزه پیدا کرده اند.

یکی از منابع این خوش بینی، نقش قدیمی روحانی در تلاش های موفقی است که موجب تقویت روابط ایران و عربستان شد. روحانی به عنوان دستیار ارشد علی اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور اسبق ایران، در اواسط سال های 1990 به طور مستقیم با سعودی ها مذاکره کرد. هدف این از این گفت و گو ها ارتقای روابط پس از جنگ ایران و عراق و حمایت ریاض از صدام حسین در جریان این درگیری 8 ساله بود. این تلاش ها در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی نیز ادامه یافت. در آن دوران ، وزیر کشور عربستان به تهران سفر کرد (2001) و توافقنامه های در خصوص همکاری بر سر موضوعاتی شامل قاچاق مواد مخدر، امضاء شد. این یک توافقنامه دوجانبه و نه یک اتحاد امنیتی بود اما توانست سطح روابط دوجانبه را بهبود ببخشد.

در حالی که انتخاب روحانی زمینه هایی برای امیدواری ایجاد کرده، باید به این نکته توجه داشت که فضای ژئوپولتیکی منطقه در مقایسه با سال های 1990 که پروژه احیای روابط تهران – ریاض دنبال می شود، با شرایط حال حاضر تفاوت زیادی دارد. هم سعودی ها و هم ایرانیان زمینه های متعددی برای اختلاف نظر دارند، اما در عین حال منافع مشترکی نیز به چشم می خورد.

مهمترین تفاوت ژئوپولتیکی بین دهه 90 میلادی و حال حاضر، سقوط صدام حسین و بحران در سوریه است. حزب بعث در عراق و خاندان اسد در سوریه کمترین راه را برای نفوذ خارجی در کشورهایشان باقی گذاشته بودند. اما حمله سال 2003، آمریکا به عراق؛ راه نفوذ ایران در این کشور را هموار کرد. ترکیه و عربستان سعودی نیز هر یک به سهم خود در این بازی وارد شدند. البته این نیروهای خارجی در منطقه نبودند که با فشار وارد صحنه عراق شدند، بلکه این گروه های داخلی در عراق بودند که نیروهای خارجی را به حمایت از خود فرا خواندند. اکنون روند مشابهی در سوریه ایجاد شده است. به بیان دیگر عراق و سوریه که زمانی خود از بازیگران منطقه ای به شمار می رفتند، اکنون به میدانی برای رقابت نیروهای خارجی تبدیل شده اند.

جنگ سرد جدید خاورمیانه با سیاست های این دو کشور عربی تضعیف شده پیش می رود و کشورهایی مانند لبنان و یمن نیز به آن افزوده شده اند. مداخله ایران و عربستان سعودی در این کشورها نه تنها با اهداف این کشورهای بلکه با ساختار روابط منطقه ای و بین المللی هدایت می شود. بیرون ماندن از این درگیری ، عرصه را برای مانور دهی رقبا آماده می کند. به همین دلیل هر اندازه که روحانی به بهبود روابط با عربستان علاقمند باشد، بعید به نظر می رسد که از دستاوردهای ایران در عراق صرفنظر کند. از سوی دیگر سعودی ها نیز با وجود امیدواری هایی  که به رئیس جمهور جدید ایران دارند، صحنه سوریه را برای نشان دادن حسن نیت به ایران، ترک نخواهند کرد.

از آنجایی که امید اندکی به بهبود شرایط عراق و سوریه در دوره ای میان مدت یا کوتاه مدت وجود دارد، شانس از سرگیری واقعی روابط ایران و عربستان نیز اندک است. با این حال، حتی در بدبینانه ترین شرایط نیز پیروزی روحانی می تواند امیدهایی را در روابط تهران – ریاض ایجاد کند و دست کم شتاب رقابت ها و فرقه گرایی را کاهش دهد.

فرقه گرایی به ماهیت درگیری های سوریه و عراق تبدیل شده است. اما عربستان سعودی و ایران نیز در دامن زدن به این تنش ها نقش دارند و به این ترتیب سیاست ها در کل منطقه مسموم می شود. از سوی دیگر فرقه گرایی در منطقه علیه منافع دراز مدت ایران و عربستان کار می کند. برای سعودی ها، این روند به منزله تحریک اقلیت شیعه و سوق دادن آنها به سوی ایران است. در همین حال جهادگرایان سنی نیز بیش از هر زمان دیگری به سوی ریاض جذب می شوند. همچنین فرقه گرایی در منطقه برای منافع آمریکا نیز مخرب است و خاورمیانه را با بی ثباتی بیشتری مواجه می کند که در نتیجه آن  زمینه فعالیت بیشتر نیروهای القاعده فراهم می شود. در صورتی که روحانی بتواند روابط بهتری را بین تهران و ریاض ایجاد کند، از میزان فرقه گرایی در رقابت های دوجانبه کاسته می شود و در نتیجه آن همه طرف های دخیل در منطقه سود می برند.

تحریریه دیپلماسی ایرانی / 10