از تشدید تحریم ها تا مذاکرات گام به گام

دیپلماسی ایرانی: به طور معمول بررسی روند حرکتی پدیده ای که همچنان تحولات روزانه دارد، بسیار دشوار و تاحدی ناممکن به نظر می رسد . براین اساس ارائه تحلیلی جامع در باره تحولات دیپلماسی هسته ای ایران در سال 1391 بسیار مشکل خواهد بود . زیرا روند مذاکرات پیچیده و طولانی در دهسال گذشته ادامه داشته و به نظر می رسد در سال جدید نیز ادامه یابد . با این حال می توان گفت دیپلماسی هسته ای ایران در سالی که گذشت حرکت حساب شده خود را در دو محور جدا از هم اما مرتبط با هم بصورت موازی پیش برده است.

الف: مذاکرات ایران و نمایندگان آژانس بین المللی انرژی هسته ای

در سال 1391 نمایندگان ایران و آژانس در مجموع چهار دور مذاکرات سنگین و فشرده در شهرهای وین و تهران برگزار کردند.[1]  در این چهار دور مذاکرات اگرچه دو طرف  نتوانستند به برنامه کاری جامع موسوم به مدالیته دست پیدا کنند ، اما خطوط مشترک و موضوع های مورد اختلاف بیشتر از گذشته روشن شد .

موضوع اصلی مورد اختلاف ، خواست آژانس از ایران برای بازدید از سایت پارچین بود. ایران با وجود آنکه برطبق پادمان هسته ای موظف نیست امکان چنین بازدیدی را فراهم کند، زیرا براساس پادمان اجرایی  پیمان ان پی تی  که مورد توافق دو طرف است آژانس هسته ای تنها می تواند از مراکزی بازدید کند که سایت هسته ای باشند . در حالی که سایت پارچین یک سایت نظامی است که غیر هسته ای بودن آن حداقل در دو بار بازدید نمایندگان آژانس درسال 2005 به اثبات رسیده است. باوجود این ایران برای اعتماد سازی بیشتردر باره سیاست های صلح آمیز  هسته ای اش ، پذیرفته برای اثبات بی پایه بودن گزارش هایی که آژانس آنها را قابل توجه می داند ، یکبار دیگر به بازرسان آژانس اجازه دهد تا از پارچین بازدید کنند . به شرط آنکه اولا این بازدید در چهارچوب یک مدالیته که همه سئوال های آژانس را دربربگیرد انجام شود و ثانیا بعد از بازدید از پارچین و اثبات غیر هسته ای بودن فعالیت های آن ،این موضوع  یکبار برای همیشه از دستور کار بازرسی آژانس خارج شود. زیرا ایران مانند همه کشورهای جهان به واسطه محرمانه بودن فعالیت های نظامی متعارف نمی تواند به صرف گزارش های جدید اعضای آژانس بصورت مرتب درهای سایت های نظامی خود را بر روی بازرسان آژانس باز کند. بویژه آنکه ایران به دلیل درز اطلاعات محرمانه خود با آژانس به رسانه های گروهی غرب، در این مورد به شدت به بازرسان آژانس بدگمان است.

البته آژانس متقابلا با استناد بر کُد 1/3 از ترتیبات اجرایی پادمان هسته ای، بابرداشت موسّع حقوقی از این بند اصرار دارد که با وجود غیر هسته ای بودن سایت پارچین ، حق دارد برای همیشه و تا زمانی که لازم باشد از این سایت بازدید کند.

به نظرمی رسد سختگیری آژانس در این مورد خاص، از زمانی بیشتر شد که  آقای آمانو در سال 2009 به عنوان دبیرکل آژانس فعالیت خود را آغاز کرد. به عنوان یک نمونه برای اثبات این ادعا میتوان به گزارش آمانو درآبان سال 1390 اشاره کرد. دراین گزارش ، موضوع اتهامات دستگاه های امنیتی ده کشور مخالف ایران که تا آن زمان تحت عنوان " مطالعات ادعایی " در گزارش های رسمی دبیرکل آژانس می آمد به "اتهامات ادعایی"  در باره  فعالیتهای هسته ای نظامی،  تبدیل شد.

آمانو می توانست موضوع پارچین را که به گره کوری در مذاکرات تبدیل شده بود موقتا کنار بگذارد و اجازه دهد در باره پنج یا شش مورد ادعای دیگری که در باره فعالیت های هسته ای ایران مطرح شده است ، رسیدگی شود. تا پس ازایجاد فضای اعتماد ساز بین دوطرف موضوع پارچین نیز به عنوان یک مساله در چهار چوب مدالیته مورد توافق نهایی شود.

اما ظاهرا آقای آمانو با ترغیب کشورهای غربی همچنان بر بازدید از پارچین تاکید دارد و همین موضوع موجب بی نتیجه ماندن هشت دور مذاکرات طی چهارسال اخیر شده است  .

دقیقا بخاطر همین مساله است که می توان گفت  آژانس از وظیفه اصلی خود فاصله گرفته است. زیرا برطبق اساسنامه آژانس، وظیفه اصلی این نهاد بین المللی نظارت برفعالیت های هسته ای همه اعضاء و نیز کنترل و ممانعت از اشاعه  تولید و تکثیر سلاح های هسته ای و در نهایت ترویج انرژی صلح آمیز هسته ای است. این وظایف چهارچوبی فنی و حقوقی دارد و خارج شدن از این وظیفه اصلی و تن دادن به فشار های سیاسی اعضای با نفوذ از جمله آمریکا، وضعیت را برای رسیدن به هر گونه توافقی با ایران دشوارساخته است. به همین دلیل باید منتظر به نتیجه رسیدن مذاکرات ایران با گروه پنج به علاوه یک بود.

ب: مذاکرات ایران و گروه پنج به علاوه یک

ایران به موازات مذاکرات فشرده خود با آژانس ، در سال 1391 چهار دور گفت و گوهای سنگین و دشواری را با کشورهای موسوم به پنج به علاوه یک ، یعنی پنج عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل به اضافه آلمان برگزار کرد [2] دراین گفتگوها هر دو طرف پیشنهاد های متقابلی را ارائه کردند که مورد پذیرش واقع نشد .

از یکسو کشورهای غربی بدون توجه به واقعیتهای موجود با ا تخاذ استراتژی بی نتیجه " فشار و مذاکره " تلاش کردند طرح سه مرحله ای خود را در اجلاس بغداد به ایران بقبولاند . این طرح که در مرحله اول آن سه خواسته مهم را مبنی بر بستن سایت فردو ، توقف غنی سازی اورانیوم با غلظت بیست درصد و انتقال آن مقدار اورانیوم بیست درصد غنی شده در ایران به کشور ثالث را  مطرح می کرد ، نمی توانست مورد پذیرش ایران واقع شود . زیرا:

1-  سایت فردو بصورت کاملا قانونی زیر نظرآژانس به فعالیت های خود ادامه می دهد و هیچگونه تخلفی از آن گزارش نشده است . بنابراین اصولا بهانه ای برای تعطیلی آن وجود نداشت.

2- انتقال آن مقدار از اورانیوم غنی شده به میزان بیست درصد ضرورتی نداشت زیرا بخش عمده ای از آن به صفحات سوخت هسته ای برای تولید رادیو ایزوتوپ ها جهت معالجه بیماران منتقل شده بود . از آنجا که قرار گرفتن اورانیوم غنی شده در صفحات سوخت هسته ای به معنای آن است که از لحاظ فنی قابل برگشت نیستند و امکانی برای تبدیل شدن آنها به بمب هسته ای وجود ندارد این بهانه در عمل موضوعیت خود را از دست داده بود.

3- توقف غنی سازی اورانیوم به میزان بیست درصد در ایران زمانی می توانست موضوع بحث باشد که تضمین کافی برای تامین سوخت مورد نیاز راکتور تهران برای تولید داروهای هسته ای ارائه می شد . زیرا ایران زمانی تولید اورانیوم بیست درصد را آغاز کرد که طرف غربی به تعهدات خود در این زمینه پایبند نبود.

4- نکته مهم تر از همه این واقعیت بود که کشورهای غربی حاضر نبودند اصلی متوازن بودن و متناسب بودن درخواست ها در برابر تعهداتی را که برای ایران در نظر گرفته بودند، رعایت کنند. زیرا آنها به غلط گمان می کردند تحریم های گسترده علیه مردم ایران کار خود را کرده است و ایران را مجبور به پذیرش شرایط کاملا یکطرفه و غیر منطقی آنها خواهد کرد.

برخلاف محاسبات غلط آمریکا و متحدانش ، ایران در مذاکرات مسکو در پاسخ به پیشنهادهای گروه 1+5 در بغداد پیشنهادهای خود را در پنج بند ارائه کرد .

دراین پیشنهادهای پنج مرحله ای ایران تعهدات متقابل دو طرف را برشمرده و بر متوازن بودن ، و هم زمانی اجرای آنها برای دوطرف تاکید کرد. این پیشنهاد ها در برگیرنده تعهد ایران برای اجرایی شدن فتوای مقام معظم رهبری در باره حرام اعلام کردن تولید و نگهداری سلاح هسته ای،گسترش همکاری های ایران با آژانس ، تامین سوخت برای راکتور تهران ، همکاری دو طرف در زمینه  ساخت راکتورهای هسته ای و در نهایت همکاری در امور غیر هسته ای از جمله تامین امنیت و صلح در منطقه بویژه در سوریه و بحرین  ، بود.

اگرچه پیشنهاد های ایران درمسکو ، هیچگاه از سوی کشورهای گروه 1+5 رد نشد اما در عمل آنها برای آنکه تصور می کردند باید بازهم برای تاثیر تحریم های گسترده تر صبور باشند . هشت ماه روند مذاکرات را به بهانه های مختلف به تاخیر انداختند.

 البته این واقعیت راهم نمی توان نادیده گرفت که پیشنهاد های پنجگانه ایران نیز مبتنی بر واقعیت های موجود نبود . یعنی در این پیشنهاد ها ملاحظات طرف مقابل یا بطور کلی دیده نشده بود یا در مورد اصلی ترین موضوع مورد انتظار آنها که توقف غنی سازی بیست درصدی در ایران بود بصورت غیر مستقیم طرح ارائه شده بود. در نتیجه حتی دو دور مذاکراتی که یکی در سطح  کارشناسی و  دومی در سطح معاونین آقای جلیلی و خانم اشتون  در استانبول برگزار شد، نتوانست گره موجود را باز کند.

تا اینکه در آخرین روزهای سال درآلماتی قزاقستان، در مذاکرات بین دو طرف  فضای جدیدی بوجود آمد . این فضا از یکسو بخاطر آن ایجاد شد که آمریکا و متحدانش از خواسته غیر منطقی تعطیلی سایت " فردو" دست برداشتند و درخواست خود را به توقف غنی سازی اورانیوم به میزان 20 درصد آن هم به مدت شش ماه محدود کردند.از سوی دیگر هم ایران برای آنکه حسن نیت خود را به طرف مقابل نشان دهد آمادگی خود را در باره وارد شدن به بررسی جزئیات طرح جدید گروه 1+5  در مذاکرات تخصصی 28 اسفند در استانبول اعلام کرد و انتظار می رود در مذاکرات 16 فروردین 1392 دو طرف با حسن نیت در باره چگونگی اجرایی شدن پیشنهاد های کارشناسان به مذاکره بنشیند. همه قرائن و شواهد نشان می دهد سیاست گام به گام با تکیه بر متوازن و متناسب بودن تعهدات در برابر خواسته های دو طرف،  امکان رسیدن به هر گونه توافقی را بیش از هر زمان دیگر افزایش داده است. البته به شرطی که دو طرف بتوانند عوامل بازدارنده ای را که بیشتر از بیرون بر روند مذاکرات تحمیل می شود ، کنترل کنند. یکی ازمهم ترین این عوامل کارشکنی های اسرائیل است که با همه امکانات رسانه ای و لابی با نفوذش در کنگره آمریکا ، میکوشد به هر شکل ممکن مانع از توافق های احتمالی بین دو طرف بشود. /12

انتشار اولیه: سه شنبه 6 فروردین 1392/ باز انتشار: سه شنبه 13 فروردین 1392