همزیستی اقوام؛ راز ماندگاری ایران

نویسنده: دکتر علی جعفری، پژوهشگر حوزه اقوام

دیپلماسی ایرانی: همزیستی اقوام یکی از ویژگی‌های بارز فرهنگ و جامعه ایرانی است که طی قرن‌ها شکل گرفته و تداوم یافته است. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی خود، همواره میزبان اقوام و گروه‌های قومی مختلف با زبان‌ها، مذاهب و فرهنگ‌های گوناگون بوده است. این تنوع قومی و فرهنگی همواره عاملی برای غنای هویت ملی بوده است.

ایران کشوری چندقومیتی که اقوام مختلفی همچون فارس‌ها، ترک‌ها، کردها، لرها، لک ها، بختیاری ها، بلوچ‌ها، عرب‌ها، ترکمن‌ها، گیلک‌ها، مازندرانی‌ها و... در آن قرن ها در کنار هم زندگی مسالمت آمیز داشته‌اند و حافظ سرزمین ایران بوده اند. هر یک از این اقوام دارای زبان، آداب و رسوم، پوشش محلی، موسیقی و فرهنگ خاص خود هستند، اما همه آنها در چارچوب هویت ایرانی اسلامی جای می‌گیرند.

اگرچه زبان رسمی ایران، فارسی است، اما بسیاری از اقوام به زبان‌های دیگری مانند ترکی، کردی، لری، لکی، بلوچی،عربی، مازنی و... صحبت می‌کنند. با این حال، فارسی به عنوان زبان مشترک، نقش مهمی – در پیوند و ارتباط بین اقوام و حفظ وحدت ملی – ایفا می‌کند.

تاریخ ایران نشان داده است که اقوام مختلف در مواقع بحران‌های ملی (مانند تهاجمات خارجی و بلایای طبیعی) در کنار یکدیگر ایستاده‌اند که در آخرین مورد در هشت سال دفاع مقدس (جنگ عراق و ایران) همه اقوام ایرانی با وجود تفاوت‌های فرهنگی، در جبهه‌ها حضور فعال داشتند و برای حفظ تمامیت ارضی ایران فداکاری کردند.

تاریخ ایران مملو از شیرمردان و شیرزنان شجاع و میهن‌ دوستی از هر قوم و مذهبی است؛ رئیسعلی دلواری، میرزا کوچک خان گیلانی، سنجر و محمودخان کردستانی، ستارخان، باقرخان و ثقه الاسلام آذربایجانی، ناصر دیوان کازرونی، بی بی مریم بختیاری، زنان لرده ،بانو فرنگیس کرمانشاهی،دریادار بایندر، حنبل بلوچ و بسیاری دیگر از سرداران و بزرگانی که هر کدام در گوشه ای از این خاک متعلق به قومی بودند برای دفاع از وطن علیه دشمنان و بدخواهان ایران تا پای جان فداکاری کردند تا ایران سربلند نامش جاودانه ماند. همچنین نمود عینی همبستگی ایرانیان در بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل و... قابل مشاهده است هر بار که در گوشه ای از این خاک اتفاقی افتاده اقوام ایرانی برای کمک به همنوع خود و التیام دردهایش فارغ از اینکه از کدام قوم و مذهب  بوده، شتافته است.

در دنیای معاصر متاثر از فضای جهانی، پس از مشروطه و به‌ویژه عصر پهلوی با تفکر ناسیونالیسم و ملی گرایی افراطی به دنبال تقدس گرایی باستانگرا، محو فرهنگ و خرده فرهنگ های اقوام ایرانی و اسلام زدایی در جغرافیای مذهبی ایران بودند ولی خیلی زود این ایده عقیم ماند و این پیوند نامبارک هرگز در ایران به خاطر اینکه همیشه حکمرانی آن از باستان تا عصر کنونی مبتنی بر وحدت در عین کثرت بوده و مثل بسیاری کشورها زاییده و متولد شده قرن بیستم میلادی نبوده به سرانجام نرسید.

باید این امر بسیار مهم را در نظر گرفت که اقدامات نابخردانه برای ضربه زدن به هویت ملی و تأکید بر برتری یک گروه و نادیده گرفتن حقوق دیگران، نه‌تنها همبستگی ملی را تضعیف می‌کند، بلکه می‌تواند به تشدید تنش‌های قومی، تقابل هویت ایرانی و اسلامی و حتی به خشونت‌های جمعی منجر شود و چه بسا به برادرکشی، تجزیه و جنگ های داخلی و منطقه‌ای و نیز عدم توسعه یافتگی ختم شود، همان نقشه شومی که دشمنان و استعمارگران برای این سرزمین اهورایی کشیده اند.

در ایران تنوع فرهنگی نه تنها تهدید نیست، بلکه فرصتی بی نظیر و ثروت ملی محسوب می‌شود که در صورت مدیریت صحیح، می‌تواند به تقویت انسجام ملی و پیشرفت کشور کمک کند. ایرانیان با وجود تفاوت‌های قومی و زبانی، خود را بخشی از یک ملت واحد می‌دانند و این ویژگی، ایران را به الگویی ممتاز در جهان تبدیل کرده است.

با توجه به اینکه ایران کشوری چندقومیتی است؛ تقویت پیوندهای بین اقوام بر اساس هویت ملی مشترک می‌تواند به همبستگی و انسجام ملی کمک کند. هویت ملی در ایران نیازمند تعادل بین وحدت و تنوع است‌. نادیده انگاری هر کدام از دو بال اصلی در هم تنیده هویت ملی یعنی هویت ایرانی تاریخی و هویت اسلامی به دردسرها و آشفتگی های برای حاکمیت و مردمان این سرزمین منجر می شود. ضمن توسعه متوازن در زمینه های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و... در تمام مناطق ایران مهمترین راهبردها و راهکارهایی که برای تعادل بخشی، کاهش تنش‌های ساختگی، تقویت همگرایی و وفاداری ملی میان اقوام ایرانی پیشنهاد می شود عبارتند از:

۱. تأکید بر نقاط مشترک تاریخی و فرهنگی؛ ترویج آثاری فاخر و هویت بخش- به عنوان بازتاب دهنده همزیستی، خرد جمعی، صلح و مدارا و عشق به وطن، همچون شاهنامه فردوسی، مثنوی مولانا، گلستان و بوستان سعدی، دیوان حافظ، نظامی، خاقانی، عطار و دیگر بزرگان ادب فارسی، و نیز تبیین مقاومت های تاریخی اقوام ایرانی در برابر مهاجمان و بیگانان با استفاده از زبان هنر، آموزش و رسانه به‌صورت ملموس، جذاب و همه‌گیر در جامعه منتشر شود.

۲.   تقویت و تعادل بخشی به نمادها و مناسبت های ایرانی و اسلامی جهت جلوگیری از دو قطبی سازی جامعه.

۳.  تقویت گفتمان "ایران برای همه ایرانیان: گفتمان سازی رسانه‌ها و نخبگان در راستای تقویت وحدت و همگرایی اقوام ایرانی بر اساس رویکرد ایرانی و اسلامی (پرهیز از نفی اسلام به نام ایرانگرایی یا نفی ایرانیت به نام اسلامیت).

۴.  تشویق و حمایت از موسسات و انجمن‌های مردم نهاد که در راستای همگرایی و وحدت اقوام ایرانی فعالیت می کنند.

۵.   شناسایی و شناساندن مشاهیر، قهرمانان و نخبگان اقوام ایرانی جهت خودباوری، انسجام اجتماعی و افتخار به ایرانی بودن. 

۶.   دیپلماسی فرهنگی داخلی در راستای تقویت روابط بین اقوام مانند برگزاری اردوهای ملی دانش‌آموزی، جشنواره‌ های ملی موسیقی، غذا، پوشاک و... اقوام ایرانی، مسابقه شاهنامه خوانی در بین نوجوانان جوانان در سطوح منطقه ای و ملی.

۷. راه‌اندازی زنگ ایران شناسی در مدارس برای آشنایی با اقوام ایرانی.

۸.  تدوین کتب درسی با رویکرد چندفرهنگی: گنجاندن تاریخ و ادبیات اقوام مختلف در برنامه‌های درسی.

۹.  معرفی تاریخ و فرهنگ اقوام در رسانه های استانی و ملی برای زدودن پیش داوری مخرب درباره اقوام ایرانی.