عربستان سعودی، ایفای نقش میانجی گر در جنگ اوکراین

نویسنده: دکتر مجتبی فردوسی پور، کارشناس ارشد مسائل غرب آسیا و سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در اردن

دیپلماسی ایرانی: مقامات عربستان سعودی روز یکشنبه گذشته هشتم مرداد ماه ۱۴۰۲ اعلام کردند با هدف یافتن یک راه حل برای پایان جنگ روسیه و اوکراین میزبان نشست صلح روسیه و اوکراین خواهند بود. البته پیش از این نیز محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی در اسفند ماه گذشته در دو تماس جداگانه با رؤسای جمهوری روسیه و اوکراین پیشنهاد میزبانی مذاکرات میانجی گری برای حل مناقشه و بحران اوکراین را اعلام کرده بود. تلاش های میانجی گری کشورهای عربی بویژه عربستان سعودی با توجه به اختلافات و تشدید درگیری ها میان ایلات متحده و اتحادیه اروپا از یک سو و مقامات روسیه از سوی دیگر از اهمیت بالای برخوردار است، چرا که این اختلافات مانع از ارتباط مستقیم و تاثیر گذار بین طرفین جنگ شده و از این رو مقامات غربی را از فرصت ایفای نقش میانجی در حل بحران مزبور محروم کرده است. 

به هر حال بر پایه اعلام سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه؛ مسکو تا کنون حدود ۳۰ ابتکار صلح برای حل و فصل بحراین اوکراین از طریق کانالهای رسمی و غیر رسمی دریافت کرده است. ابتکار عمل هایی که عمدتا از قاره آفریقا و اسیا می باشد. اما در این میان ابتکار عمل عربستان سعودی شاید از همه موارد آفریقایی، چینی، ترکی و سایر جهات عربی حائز اهمیت تر است و این سؤال را در اذهان متبادر می سازد که چرا سعودیها تصمیم به میانجی گری بین دو کشور روسیه و اوکراین گرفته اند؟ از این رو برآنیم تا در ادامه دلایل این تصمیم را مورد بررسی و مداقه قرار دهیم.

1) سعودی پس از توافق با جمهوری اسلامی ایران در اسفندماه ۱۴۰۱ در پکن تلاش های گسترده ای را برای ارائه چهره ای صلح جو در قبال رویکرد هشت ساله جنگ در یمن در منطقه از خود به نمایش گذاشته است. سرعت عمل سعودی ها در این میان به گونه ای است که ضمن دست یابی به توافق آتش بس با طرف های یمنی در صنعا پیش از توافق تهران و ریاض، توانایی سیاست خارجی خود را در مدیریت بحران های منطقه ای  و کسب امتیاز ها بر پایه منافع ملی در دستور کار خود قرار داده است. از این رو بازگشت سوریه به اتحادیه عربی را در مسیر اجلاس جده طراحی و اجرا کرد و به عنوان اولین کشور میزبان اتحادیه عربی پذیرای بشار اسد رئیس جمهوری سوریه شد. در همین راستا با حمایت از اجلاس پنج جانبه حل بحران سیاسی لبنان ضمن عدم تمکین در آخرین مرحله از انتخاب رئیس جمهوری لبنان در انتخاب سلیمان فرنجیه، به گروه آمریکا، فرانسه، قطر و مصر پیوست. همچنین پذیرش سازش مشروط با رژیم صهیونیستی که اخبار آن پس از سفر سالیوان به منطقه همراه با کسب امتیازات نسبی امنیتی و هسته ای درز پیدا کرده است، می تواند به همراه جلب حمایت عراق در طرح توسعه اقتصادی عربی و گذار از چالش ژئوپلیتیکی و ژئواکونومی این کشور مطرح باشد، موضوعی که با پشنهاد طرح اتصال شبه جزیره عربستان به تونل خشک عراق به مدیترانه شرقی از مسیر ترکیه به مرحله اجرا و سرمایه گذاری مشترک می انجامد. بر این اساس این گونه به نظر می رسد که استراتژی ژئوپلیتیکی و تصمیم گیری های عربستان سعودی در سیاست خارجی کاملا متحول شده است و اقدامات متعدد و متفاوتی را انجام می دهد تا وزن ژئپلیتیکی خود را افزایش دهد. در این میان واسطه گری و میانجی گری نیز از نمونه همین تلاش هاست.

2) دیپلماسی سعودی با درک متغیر بین المللی بویژه افول هژمونی ایالات متحده در منطقه غرب آسیا از یک سو و عطف توجه امنیتی آن به حوزه دریای چین جنوبی سعی در انطباق با نظم نوین بین المللی یعنی رویه چند جانبه گرایی را اتخاذ کرده است. در این میان خیز دیپلماتیک عربستان سعودی برای توقف درگیریها در اوکراین با ابتکارعمل، اتخاذ نوعی سیاست بی طرفی در این نزاع همراه است. به گونه ای که این کشور تلاش داشته تا در رویکرد نهاد بین المللی و قطعنامه های صادره آن در خصوص بحران اوکراین رای مثبت دهد و بر این اساس با هر دو طرف نزاع نیز ارتباط خود را نه تنها قطع نکرده است، بلکه با پذیرش زلنسکی در اجلاسیه اتحادیه عربی در جده از یکسو و حمایت از روسیه در راستای سیاست های انرژی بویژه در تصمیمات اوپک پلاس از سوی دیگر به همراه دیپلماسی فعال تلفنی و پاندولی میان هر دو رهبران روسیه و اوکراین، ظرفیت دیپلماتیک سعودی را برای ایفای چنین نقشی ارتقاء بخشیده است. 

3) بی تردید آنچه می تواند ضامن انتقال جانشینی امن بن سلمان در اریکه قدرت سعودی و تداوم یافتن آن باشد، تنها در کسب منافع حداکثری طرح های بلند پروازنه توسعه اقتصاد سیاسی نیست، این همان موضوعی است که حکمرانی اقتدار گرای سعودی در فرآیند دگردیسی حاکمیتی بدان نیازمند است، یعنی «توسعه سیاسی»، در این میان بررسی رابطه توسعه سیاسی و سیاست خارجی نشان می دهد که گفتمان سیاست خارجی همواره ابواب مختلف توسعه را تحت تاثیر قرار داده و در دراز مدت شاخص های مختلف اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را در نظام بین المللی متاثر می سازد. از این رو سعودی به موازات طرح چشم انداز توسعه اقتصادی ۲۰۳۰ م نیازمند توسعه سیاسی در دو حوزه داخلی و خارجی است. بر این اساس در داخل هنر توسعه سیاسی با کنترل و مدیریت بلحاظ شاخصه حکمرانی اقتدار گرایی در حال اجراست و سیات خارجی نیز با محوریت چند جانبه گرایی و توازن سازی به عنوان حلقه مکمل آن عمل می نماید تا شاید این دو مقوله با ارتقاء جایگاه منطقه ای و بین المللی سعودی زمینه انتقال حاکمیتی امن و تداوم آن را برای محمد بن سلمان رقم بزند.

4) شکی نیست که با پایان جنگ اوکراین، تلاش مالی جهانی برای بازسازی این کشور لازم است. اتحادیه اروپا در حال حاضر کمک قابل توجهی به تقویت انعطاف پذیری مداوم این کشور می کند، اما حمایت بیشتری در میان مدت و بلند مدت مورد نیاز است. برای ایجاد مجدد پایه های یک کشور آزاد و مرفه تثبیت شده بر ارزش های غربی که بخوبی بتواند با اروپا دغام شود، حمایت های اقتصادی در مسیر بازسازی اوکراین لازم است. از آغاز جنگ در رویکرد تیم اروپایی، حدود ۵۳ میلیارد یورو کمک مالی، بشر دوستانه، اضطراری و بودجه نظامی در اختیار اوکراین قرار داده شده است. همچنین ۳۷.۸ میلیارد یورو برای حمایت از تاب آوری کلی اقتصادی، اجتماعی و مالی شامل یک بسته حمایت مالی بی سابقه تا سقف ۱۸ میلیارد یورو برای سال ۲۰۲۳م و حدود ۱۵ میلیارد یورو کمک نظامی نیز تحت تسهیلات صلح اروپا و مستقیما توسط کشورهای عضو در دسترس این کشور قرار گرفته است. با این وصف هنوز نیاز های کلی برای بازسازی اوکراین مشخص نیست. از این رو طراحی اجزای سازنده اصلی این تلاش بین المللی در حال حاضر مهم است و اینجاست که پس از سفر جیک سالیوان به سعودی نقش این کشور در طرح مجدد میانجی گری و برگزاری اجلاس توقف جنگ اوکراین اهمیت می یابد. 

5) تداوم جنگ بی پایان برای هر دو طرف درگیر، خسارت بار است و از همه بدتر بروز پیامدهای فاجعه بار برای اروپا بدنبال خواهد داشت. با این وصف هرچند که هنوز خط پایان جنگ قابل رؤیت نیست، اما از قبل واضح است که تلاش های بین المللی عظیمی برای حمایت از بازسازی اوکراین در شرف شکل گیری است. در کنفرانس بازیابی اوکراین در ماه ژوئیه گذشته نیز دولت اوکراین طرحی برای احیای ملی ارائه کرد، که نوسازی عمیق کشور را بر پایه پیش فرض های تیم اروپایی «سبز و دیجیتالی» و یا «بهتر ساختن» پیش بینی می کند. تمامی این ادله حاکی از آنست که زمان رو به جلو به سود تداوم جنگ صورت نمی گیرد، نزدیک شدن انتخابات ایالات متحده و نیاز دمکرات ها برای بدست گرفتن ابتکار عمل اوکراین از یک سو و تشدید فزونتر اختلافات اروپا و ایالات متحده از سوی دیگر دو گزینه ای است که ممکن است با طراحی و ایجاد پلت فرم هماهنگی شرکای بین المللی و بازیگران صحنه بحران، زمینه ایفای نقش سعودی را برای مدیریت چنین پلت فرمی با توجه به احتمال مشارکت سهم بالا در امر بازسازی اوکراین بتواند تجربه موفقی سازد، چه بسا توفیق در این دیپلماسی میانجی گرایانه بتواند با سناریوی حذف زلنسکی از اریکه قدرت اوکراین نیز به عنوان حقله مکمل و همراهی روسیه متوازن سازد. 

به هر حال؛ ایفای نقش میانجی گرایانه سعودی با وجود ترجیع بند همه نقش های گذشته واسطه گری که به نوعی برآمده از بازیگران طرف در منازعه بوده است، اگر به نتیجه هم نرسد برای سعودی می تواند منافع ملی سیاست خارجی را ارتقاء بخشد.