اوکراین و مساله هسته ای

دیپلماسی ایرانی: برخی از چالش‌ها برای مدیریت امور هسته‌ای مدت‌هاست که پابرجا هستند، برخی دیگر به تازگی در حال ظهورند و نشان می‌دهند که مکانیسم‌های موجود از طیفی از کاستی‌ها در اجرا رنج می‌برند.

نظم جهانی هسته‌ای در 20 سال گذشته با افزایش تنش‌ها بین ایالات متحده و روسیه و کنار گذاشتن تدریجی محدودیت‌های هسته‌ای که از دهه 1970 بر سر آن‌ها مذاکره شده بود، به تدریج از بین رفته است. علاوه بر این، دولت ترامپ از توافق هسته‌ای ایران و پیمان نیروهای هسته‌ای میان‌برد (INF) نیز خارج شد و رجزخوانی هسته‌ای را در تنش بین آمریکا و کره شمالی احیا کرد.

اکنون، مداخله روسیه در اوکراین، فوریت اقدامات برای مهار و حذف تهدیدات هسته‌ای را برجسته می‌کند. واکنش دو نهاد کلیدی نظم هسته‌ای جهانی، یعنی معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)  و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) به بحران اوکراین، به شناسایی راه‌های پیش رو کمک می‌کند.

نیاز به حفظ NPT 

NPT سرانجام دهمین کنفرانس بازنگری خود را در ماه اوت برگزار کرد که به دلیل همه گیری کووید-19 دو سال به تعویق افتاده بود. بیش از 190 کشور عضو این معاهده در پنجاهمین سالگرد ایجادش، حمایت خوبی از بررسی و اجرای موفقیت آمیز آن داشتند.

«موفقیت» در این زمینه می‌تواند با تصویب با اجماع یک سند طولانی مدت باشد که درک مشترک درباره موفقیت‌ها و کاستی‌ها در اجرای معاهده را منعکس نماید و توصیه هایی برای اقدامات بیشتر داشته باشد. با وجود حمایت اساسی بین‌المللی ازNPT، شرایط ژئوپلیتیکی کنفرانس بازنگری را با توجه به این معیار موفقیت محکوم به شکست کرده بود.

با این حال، سفیر گوستاوو زلاوینن، معاون پرسابقه و بسیار مؤثر وزیر خارجه آرژانتین، به عنوان رئیس کنفرانس، تقریباً به یک معجزه کوچک دست یافت. زلاوینن درباره یک سند بسیار دقیق مذاکره کرد، اما در ساعات پایانی، روسیه به توصیف وضعیت تاسیسات هسته‌ای اوکراین در سند اعتراض کرد. بنابراین کنفرانس بدون یک نتیجه اساسی رسمی پایان یافت.

دو واکنش به این وضعیت نشان داده شد. اولین مورد، تخریب روسیه بود که بسیاری چنین واکنشی داشتند. واکنش بعدی، اشاره به حجم عظیم توافقی بود که تقریباً در تمام جنبه‌های NPT به‌عنوان شواهدی دال بر استحکام مستمر هنجارهای عدم اشاعه به دست آمد؛ اما در حالی که این نشانه‌های حمایت مهم هستند،NPT  به دلیل قصور دولت‌های دارای سلاح هسته‌ای در اجرای تعهدات خود برای مذاکره خلع سلاح هسته‌ای طبق ماده ششم معاهده، به شدت آسیب دیده است. تهدیدات هسته‌ای ضمنی اخیر روسیه در جنگ در اوکراین نیز بر این شکست تأکید دارد.

دیده بان هسته‌ای سازمان ملل

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی معمولا به عنوان دیده بان هسته‌ای سازمان ملل متحد شناخته می‌شود. آژانس دوباره در کانون توجه رسانه‌های بین‌المللی قرار دارد، زیرا در پی تضمین ایمنی و امنیت تأسیسات هسته‌ای در اوکراین است. از زمان آغاز جنگ و اشغال مجتمع هسته‌ای چرنوبیل توسط روسیه در فوریه سال جاری و متعاقب آن، تصرف بزرگترین نیروگاه هسته‌ای اروپا در زاپوریژژیا، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌روزرسانی‌های منظمی را در مورد ایمنی، امنیت و پادمان‌ها در تاسیسات هسته‌ای در اوکراین منتشر می‌کند.

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، پس از ماه‌ها مذاکره و با وجود ادامه درگیری‌ها در منطقه، تیمی از کارشناسان ایمنی و امنیت را در اواخر ماه اوت وارد نیروگاه هسته‌ای زاپوریژژیا نمود. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قصد خود را برای حفظ حضور دائمی در سایت، نظارت بر مسائلی که اپراتورهای نیروگاه اوکراینی با آن مواجه هستند و تعامل آن‌ها با کارکنان فنی و امنیتی روسی اعلام کرده است. هر شش رآکتور در این نیروگاه اکنون تعطیل شده‌اند و نیاز به تعمیر و نگهداری ضروری دارند. مواد رادیواکتیو در نیروگاه در صورت وقوع حمله‌ای بزرگ با خطر نشت مواجه‌اند.

حضور آژانس در زاپوریژژیا یک دستاورد مهم است. اوکراین و روسیه هر دو از پیشنهاد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای ایجاد منطقه حفاظتی ایمنی و امنیتی در اطراف نیروگاه حمایت می‌کنند، اما روش‌های آن هنوز مورد توافق قرار نگرفته است.

در ماه سپتامبر، در مجمع عمومی سالانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با حضور 175 کشور عضو، روسیه دوباره تحت فشار شدید قرار گرفت. روسیه تلاش ناموفقی برای خنثی کردن قطعنامه‌ای در مورد امنیت هسته‌ای داشت که از نظرش تصاویر نادرستی از وضعیت اوکراین ارائه داده بود. سرانجام، این موضوع به رای گذاشته شد و روسیه شکست قاطعی خورد.

تقویت نظم جهانی هسته‌ای

NPT با وجود کاستی‌هایش در نظم جهانی هسته‌ای نقش اساسی دارد. برای تقویت NPT، پیشرفت در کاهش ذخایر تسلیحات هسته‌ای با هدف حذف کامل آن‌ها ضروری محسوب می‌شود.

معاهده منع تسلیحات هسته‌ای که اخیراً به نظم جهانی هسته‌ای اضافه شده است، تأییدی دوباره بر ضرورت خلع سلاح هسته‌ای است و می‌تواند به ایجاد اراده حیاتی مورد نیاز کمک کند. اکنون نیاز فوری به اقدامات مشخص وجود دارد. گزارش کمیسیون بین‌المللی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و خلع سلاح همچنان راهنمای قانع‌کننده‌ای برای چنین اقداماتی است. این اقدامات ممکن است به معماری جدیدی نیاز داشته باشد تا شکاف‌های موجود در نظم موجود را ببندد و به مسائل نوظهور رسیدگی کند.

نهادهای منطقه‌ای برای مقابله با تهدیدات هسته‌ای نیز باید فوری تقویت شوند.

در نهایت، مسئولیت جلوگیری از فاجعه برعهده کشورهایی است که تسلیحات هسته‌ای در اختیار دارند، به ویژه اعضایNPT  که پیش از این به صورت قانونی به بین بردن آن‌ها متعهد شده‌اند. در ارزیابی کلی، عملکرد آن‌ها در طول 20 سال گذشته افتضاح، تدافعی و با تکرار ‌مواضع تکراری به مدتی طولانی بوده است.

پس از کنفرانس بررسی اخیرNPT، چین بر نقش رهبری خود در این عرصه تاکید کرد و مدعی شد که «پایدارترین، سازگارترین و مسئولانه‌ترین راهبرد و سیاست هسته‌ای را در میان پنج کشور دارای سلاح هسته‌ای دارد.» شاید چین انگیزه‌ای برای پیشرفت در حوزه خلع سلاح هسته‌ای داشته باشد؛ اما باید در نظر داشت اکنون در مرکز پیچیده‌ترین و تهدیدکننده‌ترین تئاتر هسته‌ای جهان قرار دارد.

60 سال پیش، بحران موشکی کوبا به سمت وقوع یک فاجعه هسته‌ای می‌رفت، اما جرقه‌ای برای بررسی راه‌های مهار تهدیدات هسته‌ای جهانی شد. شاید اکنون جنگ در اوکراین و ضربات شمشیرهای اتمی روسیه، محرک لازم برای بازگرداندن کشورهای دارای سلاح هسته‌ای به میز مذاکره باشد./شورای راهبردی روابط خارجی

منبع: روابط بین الملل استرالیا/تحریریه دیپلماسی ایرانی