اگر خاورمیانه پساآمریکا، عملا کارآیی داشته باشد، چه؟

نویسنده: رابرت مانینگ 

دیپلماسی ایرانی: آیا ممکن هست که خاورمیانه ی پساآمریکا، بتواند در یک جهانِ پس از جنگ اوکراین، به بالندگی برسد؟ از توافق های ابراهیم که برآمده از همگرایی اسراییل با همسایگان عرب است تا گفتگوهای ایران- سعودی برای بهبود روابط و تا سازش رجب طیب اردوغان با سعودی ها، اماراتی ها و اسراییل، رخدادهای این چند هفته الگوهای تازه ای از همزیستی را پررنگ می کند که با سرعتی گیج کننده در خاورمیانه ای رخ می دهند که به سرعت چندقطبی می شود. چرا اینگونه است؟

چه می شود اگر این روندها، بازتاب نگرشی در میان دولت های خاورمیانه باشد که آنها نیازمند سپری در برابر این هراس هستند که آمریکای خسته از دو دهه جنگ های بی حاصل، دیگر نمی تواند یک ضامن امنیتی قابل اتکا باشد و بنابراین برایشان ضرورت دارد که در حفاظت از خود، فعالتر شوند و تهدیدهای امنیتی در منطقه را کاهش دهند.

 این گرایش، محدود و منحصر به خاورمیانه هم نیست. در اروپا هم نشانه های یک وضعیت مستقل تر حاکمیتی بروز کرده و در منطقه هند و پاسیفیک هم شاهد بسیجی برای یک درهم بافتگی اقتصادی منطقه ای و نیز همکاری های بی سابقه امنیتی درون آسیایی هستیم. در واقع چه بسا که این ویژگی جهان پساجنگ سرد است که شرکای آمریکا برای امنیت خود، بار بیشتری را بر دوش می گیرند. این نسخه نوینی است از دکترین گوآم Guam Doctrine ریچار نیکسون که در پی شکست آمریکا در جنگ ویتنام بعنوان سازوکاری برای یک جهان چندقطبی ارائه شد.

با اینحال، حُکمِ عقل عرفی در واشنگتن بر این است که تغییر آرایش آمریکا در جایگاه پس از جنگ دوم جهانی اش بعنوان یک ضامن امنیتی، اشتباهی بزرگ است که منافع آمریکا و پایداری منطقه ای به خطر می اندازد چرا که خلائی را پدید می آورد که بازیگرانی همچون چین و ایران به دنبال پُرکردن آن هستند. این نگرش، اهمیتی هم نمی دهد که سیاست آمریکا در آن یک ربع قرن، پس از شکست در دو جنگ عمده و تلف شدن جان و سرمایه های فراوان (حدود 6.4 تریلیون دلار)، یک فاجعه بود که نه به صلح انجامید و نه به ثبات و پایداری.

نکته قابل بحث این است که یورش آمریکا به عراق، جنگ افغانستان و مداخله نظامی "بشردوستانه" اش در لیبی که به جایگزینی رژیم و ناکارآمدی دولت در این کشور انجامید، یک نیروی ناپایدارساز در یک منطقه شکننده بوده است. به اینها، اضافه کنید چهار سال رویکرد "آمریکا، نخستِ" ترامپ را و نیز افکار عمومی ایالات متحده را که اشتهای چندانی برای دخالت بیشتر در منطقه ندارد ضمن آنکه، این کار چندان هم برای منطقه، اطمینان آور نیست.

به هرحال، هرچند که آمریکا، با یک کاهش ملایم حضورش در منطقه خاورمیانه، همچنان بدنه اصلی پایگاههای نظامی اش را حفظ می کند، استدلال می شود که نقش سیاسی- امنیتی آمریکا در منطقه، که از همان روزی رو به زوال گذاشت که باراک اوباما از خط قرمز خود در مجازات بشار اسد به خاطر بکارگیری سلاح های شیمیایی، کوتاه آمد، یک خطای غیرجبری است.

برخی اینگونه استدلال می کنند که برای فشار بیشتر بر روسیه و نیز پایین آوردن بهای نفت، آمریکا باید دست به معامله تازه ای با عربستان بزند و در برابر تولید بیشتر نفت و نیز گام های دیگر سعودی ها برای خاتمه جنگ یمن و شناسایی اسراییل، تعهد امنیتی اش به عربستان را عمیق تر سازد. اما آیا با توجه به اولویت بالاتر منافع جهانی آمریکا، فرو رفتن بیشتر در باتلاق خاورمیانه عاقلانه خواهد بود.

ذهنیت موجود از عقب نشینی آمریکا، بیشتر به "قصد" این کشور توجه دارد تا به "توانمندی" هایش اما آدمیان بر اساس ذهنیت های خود رفتار می کنند و آن نگرانی از نقش آمریکا، تنها یکی از پیشران های "منطقه گرایی" تازه است. پیشران بسیاری از کشورهای عرب سُنی، در نگرانی از ایران، خستگی از جنگ های نیابتی و هراس هایشان از عقب ماندگی اقتصادی در زمانه گذر از نفت و نیز انتقال فن آوری نهفته است- همراه با امیدواری هایی به تجارت، فن آوری و سرمایه گذاری اسراییل.

ماهواره های اماراتی که بر مدار مریخ می چرخند و سرمایه گذاری انبوه عربستان و امارات در انرژی های نوشونده و شهرهای فن آوری، نشان از تلاش برای عبور از گذشته دارد. دگرش های ژئوپولیتیکی ناشی از جنگ اوکراین هم، می تواند در این زمینه عاملی تاثیرگذار از آب در آید.

اردوغان که پایش در تله خودساخته دشواری های اقتصادی گیر افتاده، کارزار سازشی را با عربستان سعودی، امارات و اسراییل کلید زده است. همگرایی سعودی- ایران هم در پی پنج دور گفتگوهای سطح بالا، یک ضرورت کانونی برای پایداری منطقه است و به نظر می رسد که به آرامی شکل می گیرد هرچند هنوز مشکلاتی در میان هست.

الگوهای سربرآورنده ژئوپولیتکی، بدنه فربه شونده ای از پیوندهای اقتصادی، سیاسی و امنیتی و همگرایی های درون منطقه ای، حکایت از آن دارد که خاورمیانه (پساآمریکا) می تواند عملا کارآیی داشته باشد به رغم، یا شاید به دلیل، نقش کمرنگ تر آمریکا.

بسیاری از بدبینان آمریکایی، به نفوذ فزاینده چین و روسیه در خاورمیانه و شمال آفریقا اشاره می کنند و هراس دارند که این نفوذ به بهای آسیب به منافع آمریکا باشد. جهان کنونی، از یک نسل جنگ های ناکام دور می شود و رو به سوی دوران پس از نفت و جلوگیری از سلطه هژمون یا نیروهای هژمونیک دارد. نگرانی های نفتی، همیشه بزرگنمایی شده اند- صادرکنندگان نفتی خلیج فارس و مشتریان عمده شان، همچون چین، هیچ انگیزه ای برای ایجاد گسست در ادامه جریان نفت ندارند.

در ارزیابی چشم انداز منطقه از حیث رقابت هژمونیکِ کشورهای چین، روسیه، ترکیه، ایران و عربستان سعودی، محتمل تر آن است که نوعی موازنه بدست آید تا اینکه یکی از این کشورها بتواند به هژمونی غالب تبدیل شود.

چین، که بزرگترین مصرف کننده نفت جهان است، با بیشترین سرعت به گسترش جای پای- عمدتا اقتصادی اش- در خاورمیانه ادامه می دهد اما از دخالت نظامی پرهیز دارد. چین بعنوان یک واردکننده عمده نفت از ایران و عربستان هردو، به دنبال یک بیطرفی سیاسی و عدم مداخله بوده است. درباره روسیه، که به یک کشور یاغی رانده شده در جهان تبدیل می شود، این پرسش هست که تا کجا می تواند حضور تازه اش در خاورمیانه را حفظ کند؟

شوم ترین مشکل، بلندپروازی های منطقه ای و هسته ای ایران است. با توجه به ابهام در آینده توافق هسته ای و غنی سازی مواد شکافت پذیر بیشتر توسط تهران، دشوار نیست که منطقه ای را تصور کنیم که گرفتار یک مسابقه تسلیحات هسته ای با مشارکت سعودی ها، ترکیه و مصر باشد. پاشنه آشیل ایران، همان تنگنای دشوار اقتصادی اش است. این وضعیت لزوما به معنی پایان جنگ های نیابتی و دوران تازه ی برای همگرایی عربستان و ایران نیست. این حرکت آهسته به سمت همگرایی می تواند از هم بپاشد. البته ایران هم نشان داده که دست به خودکشی نمی زند (رویکردی جنجالی ندارد).

 به هرحال، گرایش به دو گانه سازی میان حضور و عدم حضور آمریکا در منطقه، یک خطاست که هر دوی آنها نادرست اند. در واقع آمریکا، ظرفیت های قابل توجهی را در خاورمیانه حفظ می کند و به این کار ادامه خواهد داد تا تهدیدهایی را که متوجه ثبات این منطقه است، دور نگه دارد. بعید است که در ادامه راه، آمریکا برای دگرش اوضاع نبرد کند یا خود را درگیر آسیب شناسی های منطقه ای سازد. روندهای قابل توجه کنونی در منطقه نشان از آن دارد که همه طرف ها، در حال کاهش انتظارات خود هستند.

نکته ای درباره نویسنده: رابرت مانینگ Robert A. Manning عضو ارشد مرکز اسکوکرافت برای راهبرد و امنیت و نیز برنامه تعامل آمریکای نوین در شورای آتلانتیک است. وی در سالهای 2001 تا 2004، مشاور ارشد معاون وزارت خارجه در امور جهانی، عضوی از گروه طراحی سیاست در وزارت خارجه آمریکا و نیز عضو گروه آینده راهبردی در شورای اطلاعات ملی آمریکا از سال 2008 تا 2012 بود.

منبع: هیل