چرا روابط ایران و عربستان سعودی به سمت واگرایی میل کرده است؟

نویسنده: رامین فخاری، دانشجوی ارشد مطالعات خاورمیانه دانشگاه علامه طباطبایی

دیپلماسی ایرانی: روابط بین ایران و عربستان در طول سال های قبل از انقلاب چالش هایی وجود داشت اما پس از انقلاب اسلامی این چالش ها و گسل ها قوی تر شد، در این نوشتار قصد داریم به بررسی عوامل این مسئله که چرا روابط ایران و عربستان سعودی به ویژه در در دو دهه اخیر با چالش هایی مواجه شده است بپردازیم.

1- از بین رفتن دشمن مشترک

عامل نخست در بیشتر شدن واگرایی روابط بین ایران و عربستان سعودی از بین رفتن دشمن مشترک بین دو کشور یعنی صدام حسین است. در طول سال‌های دفاع مقدس عربستان سعودی به صورت غیر مستقیم از صدام حمایت می کرد و نفت عراق را به فروش می رساند و بخشی از این شکاف با توجه به متغیرهای تاریخی از آن سال‌ها پدید آمده است اما پس از حمله صدام به کویت صدام به یک خطر جدی برای عربستان سعودی مبدل شد و وجود یک دشمن مشترک به نام صدام معادلات امنیتی منطقه به سمتی پیش برد که رقابت ها و چالش‌های جدی امنیتی بین ایران و عربستان به وجود نیاید.

2- تضاد های مذهبی

عامل دوم در این مسئله مسئله تضاد ایدئولوژی های ایران و عربستان سعودی است. جمهوری اسلامی ایران در منطقه از  شیعیان منطقه حمایت می‌کند و دنبال حمایت از محور مقاومت است در حالی که عربستان سعودی سعی در بسط اندیشه‌های وهابی خود و حمایت از سنی های تندرو را در منطقه دارد. عامل ایدئولوژی و مذهب به واگرایی روابط بین ایران و عربستان منجر شده است. 

موضوعی که در اینجا باید گفت این است که در سایر مذاهب نیز شاخه‌های مختلفی وجود دارد مثلاً در مسیحیت کاتولیک و پروتستان با همدیگر در رقابتند اما مسیحیان اروپا و آمریکا به این مسئله رسیدند که همه شاخه های مذهب مسیحیت را تحت چارچوب مسیحیت تعریف کنند و به یک اتحاد در این زمینه دست یافته اند اما در منطقه خاورمیانه یک شکاف عمیق بین اهل تشیع و اهل تسنن وجود دارد. این موضوع بر روابط بین ایران و عربستان تاثیر منفی می گذارد. یکی از نتایج این مسئله جنگ یمن است که البته باید اشاره کرد که مولفه های مختلفی در جنگ یمن تاثیر گذار است که مذهب تشیع یکی از آنهاست.

3- ناسیونالیسم عربی 

ناسیونالیسم عربی در بین اکثر کشورهای منطقه وجود دارد ولی در کشورهای سنی مذهب نیز بسیار پررنگ تر است. در زمان عراق صدام حسین نیز عامل ناسیونالیسم عربی یکی از مولفه‌های واگرا و عوامل تقویت بین چالش‌های ایران و عراق بوده است.

4- نقش بازیگران فرا منطقه ای

عامل بعدی واگرایی در روابط بین ایران و عربستان وجود یک بازیگر برون منطقه‌ای در روابط بین دو کشور است. این موضوع که عربستان سعودی روابط گسترده اقتصادی و امنیتی را با ایالات متحده آمریکا دارا بوده و پایگاه هایی را در اختیار این کشور قرار داده است و خریدهای گسترده تسلیحاتی و نظامی را از این کشور می کند و در برابر آن ایدئولوژی انقلاب اسلامی که مقابله با آمریکا در آن تئوریزه شده و روابط نسبتا خوب ایران و روسیه در دهه های گذشته به عنوان رقیب امنیتی نظامی آمریکا منجر به این مسئله شده است که وجود بازیگران فرامنطقه ای روابط ایران و عربستان را به واگرایی ببرد.

5- رقابت های ژئوپولتیک

موضوع بعدی این است که عربستان سعودی و ایران دارای رقابت های ژئوپلیتیک در منطقه هستند. یمن و سوریه کانون رقابت های ژئوپلیتیک ایران و عربستان است. تا زمانی که عربستان سعودی دست از رقابت‌های ژئوپلتیک خودش با ایران در منطقه به عنوان یک عامل واگرا واگرا بر روابط بین دو کشور تاثیر منفی خواهد گذاشت. 

۶- اقتصاد تک محصولی(رانتیر)

اما عامل آخر که شاید مهمترین عامل در افزایش چالش بین ایران و عربستان بوده مسئله مارکت های جهانی نفت و گاز و انرژی بوده است. متاسفانه هم ایران و هم عربستان سعودی هر دو دارای اقتصاد رانتیر و اقتصاد وابسته به نفت هستند. این مسئله در روابط بین ایران و ترکیه صدق نمی کند. از آنجایی که ترکیه دارای اقتصاد وابسته به نفت نیست همیشه روابط ایران و ترکیه هم گرا بوده و اگر در مقاطعی به سمت واگرایی پیشرفته این مسئله با مبادلات اقتصادی ایران و ترکیه در سطح خوبی قرار گرفته و منجر به بهبود روابط دو کشور شده است. اما ایران و عربستان سعودی هر دو دارای اقتصاد تک محصولی هستند و هر دو رقیب یکدیگر در بازارهای جهانی نفت و گاز محسوب می شود. در نتیجه هر دو کشور سعی دارند تا منافع ملی خود را بیشتر تامین کنند. این مسئله به عنوان یک چالش در روابط بین ایران و عربستان سعودی است. در حالی که اگر ایران دارای اقتصاد رانتیر نبود و اقتصاد ایران بر محور تولید می‌چرخید و مبادلات اقتصادی و صادرات گسترده ای را به عربستان سعودی داشت روابط ایران و عربستان سعودی تا این اندازه به سمت واگرایی میل نمی کرد.

در نتیجه گیری این مسئله باید گفت تا زمانی که اختلافات بین اهل تشیع و اهل تسنن در منطقه وجود دارد ناسیونالیسم عربی و حتی ناسیونالیسم ایرانی به صورت بسیار تند و خارج از اندازه طبیعی خودش در بین مردم ایران و مردم عربستان و سایر اعراب منطقه تئوریزه شده باشد و مردم ایران و مردم عرب منطقه همدیگر را به چشم دشمن ببینند. تا زمانی که کشورهای منطقه در روابط بین خود عامل یا کشور سوم را لحاظ نکنند و اقتصاد ایران و عربستان سعودی از وابستگی به نفت نجات نیابد این عوامل واگرا وجود خواهند داشت و بر روابط بین دو کشور تاثیر منفی خواهد گذاشت. هر چند ممکن است در مقاطعی روابط بین دو کشور تا اندازه ای بهبود یابد اما این عوامل همواره روابط بین دو کشور را به سمت واگرایی میل خواهند  داد که مهمترین این مسئله در درجه اول عامل اقتصاد و در درجه دوم عامل ژئوپلتیک و رقابت های منطقه ای است. تیره شدن روابط ایران با کشورهای نفتی منطقه علاوه بر تبعات منفی که بر اقتصاد رانتیر و داخلی ایران دارد از تبعات منفی اقتصاد رانتیر و روابط ایران و همسایگانش است.