در تحولات تازه آسیایی - منطقه ای، ایران کجا ایستاده است؟

نویسنده: محمد حسین بنی اسدی، کارشناس مسائل شبه قاره، دیپلمات و سرکنسول سابق ایران در لاهور پاکستان

دیپلماسی ایرانی: در حالی که ایران با مشکلات متعدد اقتصادی داخلی از جمله بحران کرونا دست و پنجه نرم می کند و در حوزه دیپلماسی نیز مراودات خود را بر معدودی کشور از جمله روسیه، چین، عراق، سوریه، لبنان و ونزوئلا متمرکز ساخته و در حوزه هسته ای و برجام نیز تصمیم قاطع و نهایی خود را اتخاذ نکرده است، در پیرامون ایران تحرکات و ترتیباتی رخ می دهد که قدرت و نفوذ ایران را کمرنگ و بعضا با چالش مواجه می کند. 

آنچه در افغانستان و شرق ایران می گذرد تا شمال غرب و غرب و جنوب در منطقه خلیج فارس بوی خیر و خوش برای ایران به مشام نمی رسد و کشور را در سخت ترین دوره انزوا فرو برده است. این انزوا نشان می دهد که روابط ایران و همسایگان آن دچار تنش و فاقد عمق است و حتی ارمنستان، تنها کشوری که روابط عاری از تنش با ایران داشت، بعد از جنگ اخیر ارمنستان و آذربایجان دچار نوعی تنگنا شده است که مشکلات و محدودیت‌هایی را برای ایران در پی خواهد داشت. 

هفته گذشته همزمان با  اولین سالگرد پیمان ابراهیم، وزیر امور خارجه آمریکا در واشنگتن ‌با همتایان اماراتی و اسرائیلی ملاقات و مذاکره داشت؛ طبیعی است که ایران و تحولات خاورمیانه یکی از عمده ترین محورهای این مذاکرات محسوب می شد. 

متعاقب این اجلاس سه جانبه در تاریخ ۲۶ مهر ماه وزیر امور خارجه هند به دعوت طرف اسرائیلی به آنجا سفر کرد و نقطه عطف این است که در همین سفر سمینار مجازی با حضور وزرای امور خارجه امریکا، اسرائیل، امارات و هند برگزار شد. وزرای امور خارجه درباره همکاری های اقتصادی و سیاسی خاورمیانه از جمله تجارت، انرژی، تغییرات آب و هوایی، امنیت دریایی، تماس مردم با مردم، تکنولوژی و علمی به تبادل نظر پرداختند. محتوای این سمینار مجازی تا حدودی ضد چینی بود، ‌آمریکا در ادامه سیاست محاصره چین به ویژه بعد از نزدیکی چین با متحدین آمریکا از جمله امارات و اسرائیل این حلقه محاصره را تنگ تر کرده است. 

شرکت گروه بین المللی بند شانگهای متعلق به چین در اسرائیل اقدام به ایجاد ترمینال کانتینری در بندر حیفا با سرمایه ۱/۷میلیارد دلار کرده، چین همچنین بندر Ashdod اسرائیل در مدیترانه را روزآمد و مدرن کرده است. امارات نیز با کمک شرکت کشتیرانی اقیانوس چین (cosco) به منظور توسعه ترمینال کانتینری بندر خلیفه یک قرارداد ۳۵ ساله امضا کرده است. همچنین انتخاب شرکت Huawei توسط امارات برای  5G آمریکا را نگران‌ساخته است.

هند با امارات و اسرائیل رابطه نزدیکی دارد و چین را رقیب خود می شناسد. هند با سه کشور مبتکر پیمان ‌ابراهیم (امریکا، اسرائیل، امارات) رابطه بسیار نزدیکی دارد. هند در آسیا شریک جدی و بالقوه‌ در استراتژی ایجاد بلوک‌های متعدد برای کاهش نفوذ چین به شمار می رود.

مجموع تجارت آمریکا و هند در سال ۲۰۱۹ به ۱۲۶میلیارد دلار بالغ شد که ۷۶/۷میلیارد دلار صادرات هند و بقیه واردات از آمریکاست. 

در منطقه خلیج فارس یک جمعیت ۸/۵میلیون نفری هندی مشغول به کارند که در سال ۲۰۱۸ مجموعا ۷۹میلیارد دلار پول به هند فرستاده اند، ازاین تعداد ۳/۵میلیون هندی تنها در امارات مشغولند و در سال ۲۰۱۸ مبلغ ۱۳/۸میلیارد دلار به هند ارسال کرده اند. تجارت بین هند و اسرائیل نیز که در سال۱۹۹۲ تنها ۲۰۰میلیون دلار بود به بیش از ۴/۵میلیارد رسیده و هند به دهمین شریک تجاری اسرائیل و اسرائیل به دومین تامین کننده تجهیزات دفاعی هند بدل شده است. روابط هند با آمریکا و اسرائیل وارد فاز استراتژیک شده است و روز به روز بر دامنه همکاری‌های دوجانبه افزوده می شود.

این در حالی است که‌ میزان مبادلات تجاری ایران و هند همیشه متاثر از صادرات نفت ایران بوده است به طوری که در سال ۲۰۱۸ از مرز ۱۷ میلیارد دلار گذشت ولی با توقف خرید نفت از ایران تحت فشار تحریم‌های ترامپ سیر نزولی مبادلات تجاری دو کشور نیز شروع شد.

هند وابستگی ۶۰ در صدی  به نفت خلیج فارس دارد و از افزاش هر دلار در هر بشکه حدود ۱/۶میلیارد دلار در سال لطمه می بیند. 

وزیر امور خارجه هند، آقای سوبرامانیوم جایشانکار، نسبت به سنت‌ها و اصول پایدار در سیاست خارجی هند چون مفاهیم عدم تعهد و استقلال استراتژیک که به زعم وی دست و پا گیر و مانع بیان آرزوهای هند است تردید ایجاد کرده و تفسیر تازه ای از این مفاهیم ارائه می دهد که با آمال هند به عنوان یک قدرت نوظهور در یک دنیای متفاوت سازگار باشد. به نظر وی ملتی که آرزوی قدرت جهانی شدن را در سر می پروراند نمی تواند با مرزهای ناآرام و منطقه ای غیر یکپارچه و فرصت های بهره برداری نشده کنار بیاید و فراتر از آن نمی تواند در یک دنیای در حال تغییر جزمی نگر باقی بماند. 

اکنون در پرتو سیاست‌های دولت هند این کشور به اتفاق امریکا، ژاپن و استرالیا گروه چهارگانه مشهور به کواد را تشکیل داده اند. این گروه با گروه سه گانه امریکا، استرالیا و انگلیس (Aukus) مرتبط است. برخی تحلیلگران سمینار مجازی چهار وزیر امور خارجه هند، امارات، آمریکا و اسرائیل را نیز نوعی کواد جدید تعبیر کرده اند که با این اوصاف کمربندی از استرالیا و با عبور از اقیانوس هند و خاورمیانه و اروپا به آمریکا می رسد. این کمربند که خاطره ناتو – انزوس را در اذهان متبادر می کند و فعلا ماهیت اقتصادی دارد به منظور پایش و محاصره چین ایجاد شده است.

هند که بعد از جنگ جهانی دوم به خاطر مشکلات ناشی از استعمار قادر به ایفای نقش در خور در سیاست‌های جهانی نبوده است اکنون به عنوان یک قدرت مدعی تلاش دارد که در سیاست‌های جهانی و منطقه ای نقش قابل توجهی ایفا کند و حضور خود را به اثبات برساند.

ایران که در گذشته از منظر قدرت‌های جهانی غیر قابل انکار بوده اکنون از مدار و رادار بانیان و مبتکران  ترتیبات و تحرکات منطقه ای و جهانی به دور مانده است، لذا ایجاب می کند که تحرکات و ترتیبات پیرامون خود را با تدبیر، درایت و به دور از احساسات پایش و خود را مدیریت کند.