معاهده مودت: پتانسیل توسعه روابط متقابل اقتصادی ایران و افغانستان

نویسنده: دکتر سمانه عابدی، عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی

دیپلماسی ایرانی: با هدف تحکیم روابط‌دوستانه‌ و توسعه مراودات حسنه میان ایران و افغانستان، به واسطه معاهده مودت، از سال1300 روابط این دو کشور وارد فصل جدیدی شد. فصل هشتم این معاهده بر استحکام مناسبات و روابط تجارتی طرفین و قراردادهای مرتبط با امور ‌گمرکی و مبادلات پستی تاکید دارد. این موضوع چشم‌انداز مناسبی را برای تقویت و گسترش روابط اقتصادی برای هر دو کشور ایجاد کرده است.

دو کشور ایران و افغانستان مشترکات بسیاری از جمله زبان مشترک، پیوندهای عمیق تاریخی و فرهنگی و گاه دشمنان مشترک داشته اند. به طوری که امنیت و ثبات یکی، به دیگری وابسته است. بنابراین با توجه به اینکه افغانستان از جمله اقتصادهای در حال توسعه است، لذا به دلیل همسایگی و تشابهات فرهنگی و اشتراکات تاریخی و جغرافیایی با ایران و همچنین وجود منابع¬طبیعی غنی، انعقاد این پیمان میان دو کشور دارای مزیت¬های زیادی در تقویت انگیزه‌های سرمایه‌گذاری در این کشور و توسعه روابط اقتصادی و سیاسی است. در مقابل، عواملی مانند کشت وسیع خشخاش با هدف تولید مواد مخدر و حضور نیروهای شورشی در این کشور که تبعات نامناسبی را بر ساختار اقتصادی و اجتماعی ایران در پی داشته، موجب تقویت انگیزه‌های غیراقتصادی ایران در توسعه روابط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی با افغانستان شده است.

اگر نگاهی به پتانسیل های توسعه دوجانبه روابط ایران و افغانستان داشته باشیم، یکی از مهمترین مزیت های تجاری، استعداد جمعیتی کشور افغانستان است. در سال ۲۰۲۰، جمعیت این کشور حدود 39 میلیون نفر براورد شده است. در این میان، اگرچه افغانستان روحیه مصرف‌گرایی کمی دارد، اما به واسطه عدم توسعه بخش تولیدی و صنعتی و همچنین متنوع نبودن اقتصاد آن، باعث شده تا سهم زیادی از کالاهای مصرفی خود را از طریق واردات تأمین نماید. این در حالی است که ایران نه تنها از لحاظ صنعتی توانایی تامین بسیاری از نیازهای جامعه افغانستان را با قیمتی مناسب دارد، بلکه مردم افغانستان نیز به دلیل تجربه مهاجرت و زندگی در ایران، تمایل زیادی به استفاده از کالاهای ایرانی دارند. بنابراین با توجه به اینکه تا چند دهه آینده افغانستان کشوری جوان خواهد بود، لذا برای پاسخگویی به نیازهای رو به رشد این جمعیت، نیازمند توسعه همکاری در حوزه‌های مختلف با کشورهای همسایه‌اش به ویژه ایران است.

نکته دیگری که باید به آن اشاره شود آن است که بخشی از حجم صادرات می تواند شامل انتقال دانش فنی و خدمات مهندسی باشد؛ چرا که این کشور در بخش توسعه زیرساخت‌های صنعتی از ظرفیت بالایی برخوردار است. لذا در این زمینه فرصت‌های صادراتی قابل ملاحظه¬ای در بخش صادرات خدمات فنی و مهندسی می تواند برای ایران فراهم سازد. بنابراین با توجه به موارد مذکور، ایران یکی از بزرگترین شرکای تجاری افغانستان است.

همچنین لازم به ذکر است با وجود اینکه تراز تجاری ایران با افغانستان با اختلاف قابل ملاحظه ای به نفع ایران مثبت است، اما ایران نیز از جمله خریداران کالاهای تولیدی در افغانستان است. در این زمینه، یکی از رویکردهای گسترش روابط اقتصادی ایران و افغانستان، افزایش صادرات متقابل طرفین است. چرا که افغانستان در خوش بینانه ترین حالت، تنها 50 درصد ظرفیت تجاری دوجانبه را فعال کرده و نیمی دیگر از آن بدون استفاده باقی مانده است. ایران می تواند با بهره گیری از ظرفیت پیمان منطقه ای اکو و اتخاذ تسهیلات تجاری برای بازرگانان افغان، کمک فراوانی به افزایش تراز تجاری افغانستان با ایران نماید. در این راستا یکی از بسترهای بسیار مهمِ سودآور شدن تجارت متقابل ایران و افغانستان، گسترش همکاری اقتصادی در منابع طبیعی و معدنی افغانستان است. چرا که در این بخش ایران می تواند از مزیت¬ها، قابلیت های تکنولوژیکی و دانش فنی که افغانستان فاقد آن است، بهره گیرد.

علاوه بر آن، ایران به دیگر قدرت های منطقه ای(مانند هند) برای ایجاد روابط بهتر با افغانستان و همچنین توسعه و متنوع سازی مسیرهای تجاری با این کشور کمک می¬کند. بنادر جنوبی ایران نیز یکی از مزیت ها و کم هزینه ترین فرصت ها برای تاجران افغانستانی می-باشد. به طوری که منطقه چابهار فرصت بسیار خوبی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی دو کشور و فرصتی مناسب برای سرمایه‌گذاری منطقه ای است. همچنین ایران در تلاش است تا با اجرای طرح های زیربنایی از قبیل تکمیل بزرگراه زاهدان به میلک در مرز افغانستان و راه آهن خواف ـ هرات، زمینه ارتقای کیفی راه¬های ارتباطی در حوزه تجارت افغانستان و همچنین بهبود شرایط اقتصادی این کشور را ایجاد کند. 

نکته دیگری که لازم است به آن اشاره شود، این است که اقتصاد افغانستان به شدت به کشاورزی معیشتی وابسته است. این در حالی است که بهره برداری از آب با استفاده از روش های سنتی صورت می¬گیرد که در سال های کم بارش به دلیل مصارف بیش از حد در کشت و توسعه محصولات آب بری مانند خشخاش، می تواند موجب کاهش آب ورودی به مرزهای ایران شود. در چنین شرایطی یکی از مهمترین اقدامات در دیپلماسی اقتصادی ایران در افغانستان برای کاهش مصرف و حفظ ذخایر آبی در افغانستان، می¬تواند صادرات تجهیزات و تکنولوژی های کارآمد آبی و همچنین طرح های مختلف آبیاری مکانیزه به آن کشور باشد. علاوه بر آن، در این زمینه می توان در اجرای طرح کاشت محصولات مقاوم به خشکی در مناطق غربی و جنوبی افغانستان مشارکت نمود. در این حوزه، اجرا و توسعه طرح های کشت فراسرزمینی نیز قابل پیشنهاد است. لازم به ذکر است صادرات محصولات نفتی و پتروشیمی به افغانستان و در مقابل، واردات محصولات آب بر که در آن کشور تولید می¬شود، از دیگر راهکارهای توسعه مراودات برد ـ برد دو کشور است. 

بنابراین به لحاظ اقتصادی، ایران و افغانستان فرصت های فراوانی را برای همکاری های مشترک در جهت توسعه پایدار اقتصادی دارند. اما متاسفانه به دلیل فقدان تسهیلات لازم و توسعه ناکافی زیربناهای بنادر ایران، بروکراسی و طولانی بودن روند امور اداری، هزینه‌های ترابری بالا برای کالاهای وارداتی از افغانستان، ناامنی مسیرها و جاده های ترانزیتی، قاچاق کالا، حضور بی ثباتی های ناشی از تنش های داخلی در برخی استان های هم مرز با ایران و غیره، مسیر رو به رشد و پیشرفت روابط تجاری ایران و افغانستان را با موانعی روبه رو کرده است.

بنابراین هر دو کشور باید این واقعیت را بپذیرند که توسعه و امنیت کشور همسایه، تضمین کننده توسعه و امنیت در فضای ملی خودشان است. لذا بر اساس معاهده مودت، نباید فعالیت های تجارتی و اقتصادی میان دو کشور تنها بر روی کاغذ باقی بماند، بلکه لازم است تا برنامه ریزی¬های مناسبی جهت تدوین و طراحی بسته¬ها و برنامه های عملیاتی منسجم، شامل منافع دوجانبه در قالب دیپلماسی اقتصادی، صورت پذیرد.